Door het volk, voor het volk! De volkshuizen in België

Daarmee laten we al wat in onze kaarten kijken, want wij bekijken de volkshuizen vanuit een socialistisch perspectief. Op enkele – vooral Vlaamse – christelijke en de occasioneel opduikende communistische volkshuizen na, waren zij nu eenmaal een socialistisch fenomeen. Dat er al veel over werd geschreven, betekent niet dat we ook veel weten over wat er allemaal gebeurde in de volkshuizen. Hun verhaal wordt gedomineerd door dat van de grote volkshuizen in Gent, Brussel, Luik en Charleroi. Maar waren die grote volkshuizen wel exemplarisch?

En de art-nouveauparel in de Brusselse Joseph Stevensstraat groeide door zijn letterlijke en figuurlijke grandeur uit tot een nationaal, zelfs internationaal volkshuis. Dat herbergde vanaf 1899 een veelvoud aan arbeidersorganisaties. Zowel de Volkskinderen van Brussel-stad als het secretariaat van de Tweede Internationale vonden er een thuis.

In Gent nam Ons Huis na de bouw van het Feestpaleis van Vooruit de administratieve volkshuisfunctie waar, terwijl het Feestpaleis zelf de culturele en opvoedkundige functies verzekerde.7 De nieuwe lokalen met eigen coöperatieve winkels, die het trefpunt waren voor lokale socialisten in de randgemeenten Ledeberg, Gentbrugge en Sint-Amandsberg en in diverse Gentse wijken, vervulden nog het meest de functie van volkshuis.

Hoe atypisch het Feestpaleis en het Maison du Peuple ook waren, toch domineerden en domineren ze de literatuur over de Belgische volkshuizen, maar wel om andere redenen dan het dagelijkse leven van de militanten in die volkshuizen. Het volkshuis van Brussel is vooral bekend als de art- nouveauparel van Victor Horta. Ook de architectuur, grandeur en omvang van het gebouwenpatrimonium van Vooruit in Gent werden alom geprezen. Niet wat in de volkshuizen gebeurde was belangrijk, maar wel de uitstraling van de gebouwen als symbool voor de toenemende macht van de socialistische arbeidersbeweging, voor de toenmalige socialistische elite en buitenwacht én voor contemporaine geschiedschrijvers. Montefiore schreef in 1901 letterlijk dat het Brusselse volkshuis aan de Joseph Stevensstraat voor de BWP ‘the outward and visible sign of its prosperity and growth’ moest zijn.8 Het Feestpaleis aan de Sint-Pietersnieuwstraat in Gent was dan weer een ‘arbeiderspaleis’ of de ‘parel aan de kroon’ van het gebouwen-patrimonium van Vooruit.9 Het nieuwe volkshuis van Charleroi van 1925 kreeg zelfs de naam Palais du Peuple.

Alle partijen schakelden vastgoed in hun ideologische strijd in, maar bij de socialisten was die behoefte volgens Gents historicus Bart Dhondt het hoogst: ‘Aan socialistische kant was de nood aan profilering en erkenning misschien nog het grootst. Als nieuwe speler op de politieke markt moesten zij opboksen tegen de liberalen en katholieken die sinds 1830 aan de macht waren.’11

Een ander probleem is dat de bestaande literatuur de geschiedenis van de Belgische volkshuizen dikwijls vereenzelvigt met die van de coöperaties, die vaak aan de grondslag ervan lagen. Het volkshuis wordt dan te veel gezien als een bijproduct van de coöperatie en ontwikkelde ogenschijnlijk geen eigen dynamiek. Daar is wel iets voor te zeggen. Veel volkshuizen werden daadwerkelijk opgericht als afzetpunt van coöperatieve goederen. Dat was zeker zo bij de Union coopérative de Liège (UCL), die na WO I zowat alle Luikse coöperaties verenigde en actief was in de omringende provincies Brabant, Limburg, Luxemburg en Namen en zelfs in Antwerpen. In 1935 waren 123 van de 277 Waalse en Brusselse volkshuizen van de UCL. Zij werden beheerd door een bijzondere dienst in eigen schoot. Die coördineerde ook hun activiteiten, vanaf 1931 met een intern reglement.12

Zelfs syndicalisten of politieke militanten vormden eerst een coöperatie. Ook de socialistische ambtenarenbond stichtte in 1920 de samenwerkende maat- schappij Het Achturenhuis om overal eigen volkshuizen, Achturenhuizen, op te richten.

De verwevenheid van volkshuis en (stichtende) coöperatie was soms zo groot dat de geschiedenis van een volkshuis verwaterde tot die van de plaatselijke coöperatie of erin opging. Het Maison du Peuple is daar een sprekend voorbeeld van. Bovendien kregen het volkshuis en de coöperatie in 1892 beide de naam het Maison du Peuple. Ook daardoor is het heel moeilijk om te weten wanneer het waarover gaat. Initieel heette  de coöperatie die in 1886 een oude synagoge in de Beierenstraat in gebruik nam als volkshuis13, Boulangerie coopératieve ouvrière de Bruxelles.14

Over het dagelijkse leven in Horta’s gebouw weten we weinig, behalve dan dat Camille Huysmans, de Belgische voorman van de socialistische internationale, Horta’s constructie alleen al vanuit gebruikersoogpunt erbarmelijk vond: ‘Horta meende dat hij een grote zaal op de vierde verdieping moest bouwen. Die zaal was slecht opgevat. De toehoorders die achteraan zaten hoorden niet wat er gezegd werd door de sprekers welke op het podium zaten.’15 Huysmans hekelde ook dat er geen lift was, waardoor militanten die niet goed te been waren, de vergaderingen niet konden bijwonen.

Het Brusselse volkshuis staat tot slot bekend voor zijn pogingen om de burgerlijke cultuur Section d’Art te populariseren onder de Brusselse arbeiders. Die Section d’Art moest een verheffend cultuuraanbod aan de socialistische militanten doorgeven, maar dat aanbod stond haaks op de eigen cultuurbeleving van de achterban.16

We beginnen daarbij niet van nul. Tatiana Willems en Renaud Zeebroek schreven de in de academische wereld onderschatte studie Les Maisons du Peuple en militantisme et loisirs. Het belangwekkende hoofdstuk ‘Le patrimoine immatériel des Maisons du Peuple’ is gebaseerd op interviews met gewezen militanten, die in het verleden actief waren in diverse Waalse volkshuizen en in dat van Sint-Jans- Molenbeek.17 Wij zijn schatplichtig aan de studie en vullen ze waar mogelijk aan met getuigenissen van het internet, al dan niet gepubliceerde (auto) biografieën en herinneringen van militanten die hun leven sleten in één of meer Belgische volkshuizen. Uiteraard gebruiken we ook de schaarse monografieën over volkshuizen, al vervallen die gauw in een administratief verhaal over beheerders, kostenplaatjes en de eeuwige zoektocht naar nieuwe geranten. Daarnaast maken we gebruik van gegevens uit het eerder beperkte aantal archieven en archiefstukken die een licht werpen op het dagelijkse functioneren van volkshuizen. Maar eerst brengen we het fenomeen van de Belgische volkshuizen zelf in kaart.

Voor 1900 ondervonden caféhouders vaak druk om hun lokaal niet te verhuren aan de ‘gevaarlijke’ socialisten. In Essen, in de provincie Antwerpen, vergaderden de socialisten voor 1914 op afgelegen plekken in de bossen, om de aandacht van de plaatselijke autoriteiten te ontwijken.22 Zelfs in het interbellum gebruikten socialisten nog altijd een stroman om een pand aan te kopen en te verhullen dat het dienst zou doen als volkshuis.23

Ook cafés waren er genoeg. Eind 19e eeuw was één op zes Vlaamse gebouwen een café.24 Maar zij behoorden niet tot het door de coöperaties beoogde gesloten economische systeem, waarin inkomsten geherinvesteerd konden worden. Vergaderen in private cafés was ook niet zonder gevaar. In zo’n lokalen luisterden politieagenten of verklikkers de socialisten vaak af, of die nu vergaderden of roddelden. Bovendien zag de partij(leiding) de verplichte dure consumptie van bier of andere alcoholische dranken met lede ogen aan.25

De vraag om een eigen onafhankelijke plek in de publieke ruimte26 nam toe naarmate de socialistische beweging groeide. De democratisering van het stemrecht stimuleerde dat proces. Steeds grotere groepen mensen moesten worden gemobiliseerd en dat zette de partijen, ook de niet-socialistische, aan tot een grotere zichtbaarheid, een nadrukkelijke aanwezigheid in het straatbeeld. De activiteiten in de volkshuizen en andere socialistische partijlokalen liepen deels gelijk: vergaderingen, debatten, meetings, kennisoverdracht, ontspanning, vertier enzovoort. De partijgebouwen moesten de cohesie onder de eigen leden versterken, macht maar ook warmte uitstralen, vertrouwen inboezemen, gezelligheid en geborgenheid onder gelijkgestemden bevorderen, kortom een tweede thuis zijn voor (potentiële) leden en kiezers.27 De socialisten wilden ook de acties van hun verschillende organisaties centraliseren op één plek.28

Zoals eerder vermeld, waren de coöperaties aanvankelijk vaak de enige arbeidersorganisaties die het nodige geld op tafel konden leggen. Daar wilden ze in ruil iets voor terug. Toenmalige aanhangers van de coöperatieve idee romantiseerden die constellatie: ‘Il [het volkshuis, red.] est le produit de deux idées qui ne se trouvent pas combinées ordinairement de cette manière et à ce degré, l’idée coopérative et l’idée socialiste. […] En groupant le peuple par la coopération; en lui donnant des centres de vie sociale dans ses Maisons du Peuple.’29 Sommige onderzoekers interpreteerden dat iets minder romantisch: ‘Dans la création d’une maison du peuple, l’objectif alimentaire et festif prévaut: améliorer l’alimentation de l’ouvrier dans un premier temps; développer une stratégie d’implantation à proximité du consommateur dans un deuxième temps.’30 Volgens diezelfde academici onderscheidden de zo ontstane volkshuizen zich gaandeweg van een puur economisch gegeven tot een autonome ruimte, los van zowel de reguliere als coöperatieve economie.31 Het is echter de vraag of dat daadwerkelijk (altijd) zo was. De sterke greep van de UCL op haar volkshuizen in het interbellum laat alvast anders vermoeden.

Ook andere volkshuizen ontsnapten niet aan de economische beslissingen van hun moedercoöperatie. Vooruit zag de eigen volkshuizen in het interbellum niet alleen als afzetmarkt voor een steeds breder gamma van zelfgeproduceerde producten, zoals bier en limonade, maar ook als een middel om de achterban aan het werk te houden en aan zich te binden. Zo steeg het aantal personeelsleden van Vooruit in haar ondernemingen, waaronder de volkshuizen, meteen na de economische crisis van 1930 enorm, terwijl het aantal ondernemingen constant bleef.32

Om het fenomeen van de Belgische volkshuizen gedetailleerder te beschrijven, stelden wij een tabel op met volkshuizen waarvan we een minimum aan vergelijkbare data terugvonden: datum van oprichting, oprichter, initiatiefnemer voor de oprichting, aanwezige voorzieningen zoals cafés, feestzalen, bureaus, magazijnen, winkels, bakkerijen, woongelegenheden (onder meer voor de geranten), later ook cinema‘s enzovoort. Die lijst omvat een 150-tal volkshuizen, zo’n 200 als we heropgebouwde volkshuizen meerekenen. Op basis van die lijst zijn een aantal voorzichtige conclusies te trekken. Sterke coöperaties in een stedelijke en voor socialisten politiek gunstige context bouwden grotere volkshuizen dan zwakkere coöperaties in eenzelfde stedelijke maar politiek minder gunstige context en dan kleinere coöperaties in rurale of dunbevolkte regio’s. In het klerikale Limburg zijn volkshuizen tot 1940 bijna onbestaande. Grote volkshuizen werden gewoonlijk ook voor WO I opgericht. Notoire uitzondering op de regel is het Palais du Peuple in Charleroi, dat in 1925 een vroeger volkshuis verving.

De infrastructurele band tussen coöperaties en volkshuizen werd na WO I iets losser. Voor Franstalig België stelde Luiks historicus Robert Flagothier vast dat volkshuizen voor de oorlog deel uitmaakten van de commerciële infrastructuur van de coöperaties, met magazijnen, winkels enzovoort. Na 1918 kwamen ze er echter van los en kregen ze een eigen dynamiek.

Veel Waalse volkshuizen – in Henegouwen meer dan elders – hadden voor WO I een eigen bakkerij. Het Waalse coöperatieve landschap was toen minder gecentraliseerd, terwijl de coöperaties Vooruit en Maison du Peuple toen al brood uit hun geïndustrialiseerde bakkerijen verkochten in hun volkshuizennetwerk, waardoor we daar meer winkels dan bakkerijen zien. We moeten wel toegeven dat het aantal data eerder beperkt is.

Grotere volkshuizen en coöperaties, zoals die van Geraardsbergen en Auvelais, hadden ook magazijnen en stallingen om het brood te verdelen over hun bijen volkshuizen, net als enkele grote volkshuizen van het Maison du Peuple. Veel volkshuizen hadden – vooral in het interbellum – een cinema, in een aparte zaal of in een feestzaal met aangepaste voorzieningen. Verschillende volkshuizen beschikten ook over woongelegenheid voor geranten, apotheken, bibliotheken, restaurants, kolenhandels, drukkerijen, dispensariums, jeugdhuizen of -herbergen, biljartzalen, tuinen, sigarenfabrieken, washuizen enzovoort. Hoe groter een volkshuis, des te belangrijker de coöperatie die achter het volkshuis schuilging en des te groter de kans dat dergelijke bijkomende voorzieningen te vinden waren, net zoals op plaatsen waar de BWP electoraal sterk stond.

De meeste Waalse volkshuizen in onze lijst werden voor WO I opgericht, de meeste Vlaamse erna. In het Vlaamse hinterland van Vooruit (Oost- en West-Vlaanderen) en La Maison du Peuple (Brabant) werden voor 1914 wel frequenter volkshuizen opgericht, zoals in Aalst en Leuven in 1886, in Deinze in 1902, in Sint-Niklaas in 1901, in Menen in 1902, in Geraardsbergen in 1900, in Ronse in 1896, in Vilvoorde in 1901 en Zaventem in 1911. In Antwerpen en Limburg werden voor WO I weinig volkshuizen opgericht, behalve bij patronage door Vooruit in de centrumsteden Mechelen en Turnhout. De tentakels van Vooruit reikten ver: ze was ook betrokken bij de oprichting van de coöperatie en het volkshuis van Leuven in de provincie Vlaams-Brabant.

Voor Wallonië onderscheidde Robert Flagothier drie stichtingsscenario’s voor de eerste volkshuizen: in Le Centre, in de provincie Henegouwen, werden ze opgericht door coöperaties, in het Luikse veelal door werkersbonden (partijafdelingen) en in de regio Charleroi en in Henegouwen vaak door mijnwerkers. Voor 1914 was er een correlatie tussen de groei van het aantal volkshuizen en periodes waarin de BWP goed boerde. Zo werden heel weinig volkshuizen opgericht tussen de mislukte algemene staking voor het algemeen stemrecht van 1902 en het moment dat de partij zich herpakte. Het grootste deel van de Waalse en Brusselse volkshuizen van voor 1914 werd dan ook opgericht na 1905. In het interbellum werden de meeste nieuwe volkshuizen neergezet voor 1925. Nadien vertraagde de groei om na de economische crisis van begin jaren 1930 bijna helemaal stil te vallen, waarna het aantal volkshuizen in Franstalig België gestaag daalde.37

Volkshuizen die buiten een zuiver coöperatieve context waren opgericht, waren gewoonlijk bescheidener van opzet, zelfs in vergelijking met eerder kleine volkshuizen die wel in zo’n context het levenslicht zagen. Die volkshuizen vormden voor hun bouw en uitbating wel een coöperatie als noodzakelijke rechtsvorm. Dat  fenomeen is het frequentst te vinden in de provincie Antwerpen, zoals in Kalmthout en Kontich. Daar werden volkshuizen vaak opgericht door plaatselijke socialistische militanten, naast het coöperatieve circuit. Dat kan te maken hebben met de overname van de Antwerpse coöperatieve beweging door de UCL na WO I en dus een verminderde interesse voor het coöperatieve circuit. Ook kleine lokale coöperaties richtten voor 1914 bescheiden volkshuizen op, ook in Wallonië. Na de oorlog werden ze vaak overgenomen door andere. In beide gevallen staken de initiatiefnemers soms zelf de handen uit de mouwen om hun volkshuis te bouwen of te verbouwen.

De meeste syndicale volkshuizen zagen het levenslicht na WO I. Die syndicale bouwpolitiek ging na WO II onverminderd voort en werd gestuurd vanuit de nationale vakcentrales. Hun volkshuizen zijn heel herkenbaar. De Achturenhuizen zijn van de ambtenarencentrale, de Germinals van de Algemene Centrale (AC), de grootste interprofessionele centrale van het Algemeen Belgisch Vakverbond (ABVV), en de Textielhuizen van de textielcentrale, intussen een deel van de AC. Ook de bediendencentrale en de Brusselse vakbond van trambestuurders hadden eigen lokalen. De weinige volkshuizen van syndicale initiatiefnemers voor WO I werden opgericht in Henegouwen, vooral door mijnwerkers. In Montignies-sur-Sambre werd het volkshuis in 1892 gebouwd met bakstenen gemaakt van door werkloze mijnwerkers gedolven klei. Dat van Lodelinsart kwam er in 1909 op initiatief van de lokale glasblazers en dat van Chatelinau werd in 1891 tijdens een staking gebouwd door de Union des Mineurs Les Frères réunis. Ook het eerste Belgische volkshuis, dat van Jolimont, was een syndicaal initiatief, meer precies van de Union des Métiers. Ook de coöperatieve verzekeraar La Prévoyance Sociale (PS) richtte, al dan niet in samenwerking met een lokale coöperatie, enkele volkshuizen op: bij wijze van belegging en om de beweging te steunen. De PS stelde dan een verzekeringsagent aan als lokaalhouder. Dat was onder meer het geval in het Oost-Vlaamse Ruien in 1910 en in het West-Vlaamse Heist.

Volkshuizen dienden soms ook om gebroodroofde militanten een inkomen te geven. Zo verging het Leander Van Den Hove (1873-1959) uit Onkerzele. Toen hij aangesteld werd als socialistische burgemeester, gooide de lokale grootgrondbezitter Van Den Hove van zijn gronden. Daarop stelde de coöperatie van het naburige Geraardsbergen Van Den Hove aan als toezichter op de bouwwerken van een volkshuis in de gemeente. Vervolgens werd hij er lokaalhouder.38

Zoals Van Den Hove zijn er wel meer socialistische mandatarissen en militanten die, veelal in een eerder leven, lokaalhouder waren: Augustinus Hens (Turnhout), Frans Gelders (Vilvoorde), Victor Hessens (Tienen) en August Feyaerts (Haacht) schopten het nog tot volksvertegenwoordiger en Emiel Collijns was in het interbellum in Geraardsbergen tezelfdertijd schepen en lokaalhouder van het plaatselijke volkshuis. Voor de petite histoire, maar niet zonder belang: Hens en Hessens waren 'zendelingen' van Vooruit, die het goede woord ‘op den buiten’ moesten verspreiden, terwijl Gelders voor 1914 lokaalhouder en gemeenteraadslid en na WO I beheerder van het Maison du Peuple was.

Lokaalhouders effenden soms ook het pad voor hun kroost in de socialistische beweging. Zo groeide Monica De Coninck, federaal minister van Werk van 2011 tot 2014, bijvoorbeeld op in het volkshuis van Heist. Jean Puissant stelde het fenomeen ook vast in Henegouwen in de periode tot 1914: ‘Le premier investissement immobilier d’une coopérative est toujours la Maison du Peuple, qui sert à la fois de local pour les sociétés et leurs militants. En outre, la coopérative fournit à certains d’entre eux des emplois appointés qui leur permettent en retour de se consacrer totalement à la propagande et au mouvement socialiste.’39 Een van die functies was die van lokaalhouder.

Hieronder gebruiken wij de bevindingen van Tatiana Willems, ook om onze eigen vaststellingen te structureren. Die laatste bestaan uit biografieën van volkshuizen die we konden reconstrueren (met aandacht voor de organisaties die er actief in waren)40 en data uit egodocumenten. Die gegevens zijn niet volledig. We gebruiken ze louter indicatief, maar formuleren wel voorzichtige conclusies. Bij elk van haar getuigen merkte Willems een grote verbondenheid met het volkshuis en de activiteiten in dat gebouw. Veel getuigen waren betrokken bij de redding van hun volkshuis of zijn herbestemming. Zo vond Willems hen trouwens. Het nadeel is dat ze zo bij een staal van haast onvoorwaardelijke voorstanders van volkshuizen uitkwam. Zo ontdekte Willems tijdens haar interviews veel relicten in de woningen van de getuigen waaruit hun verbondenheid met een volkshuis bleek. De respondenten spraken trouwens ook vaak over ‘hun’ volkshuis.41

Voor velen was het volkshuis hun omega en alfa. Dat was zeker zo voor Marcel Schoeters: ‘Ik stam eigenlijk uit een volkshuis. In Kontich was dat de plaats waar men zich kon thuis voelen. De socialisten in de minderheid hadden alleen maar hun volkshuis en de pioniers mochten vanuit dat fort aanvallen lanceren op de clericalen. En ik durf gerust zeggen dat er niets plaatsgreep in onze beweging of dat vertrok vanuit het volkshuis.’42 Dat had voor- en nadelen. De volkshuisbezoekers voelden zich geborgen, maar sommige militanten ondervonden door hun bezoek moeilijkheden in hun dagelijkse leven. In zijn memoires beschrijft Jozef Volckaert hoe zijn werkgever hem kapittelde toen bekendraakte dat hij het volkshuis op de Gentse Garenmarkt frequenteerde: ‘“Gij zijt er ook ene van het Garenplaatske, ik zal u gedenken.” Van toen af kon ik niets meer goed doen en waren alle verbeteringen voor mij uitgesloten.’43

De meeste getuigen van Willems stamden uit traditionele socialistische families en ontdekten het volkshuis in hun kindertijd door sport- en jeugdgroepen of vakantiekolonies. Zo werd het socialisme soms willens nillens doorgegeven: ‘Als ik klein was, zegde mijn vader: “Er is bij ons een harmonie: onze kleine moet in de harmonie.” En ik had geen keus, ook niet voor het instrument: er was er maar één vrij. Er was toneel: de kleine moest mee toneel spelen. Er waren Valken: de kleine moest erbij. Er was een koor. Ik had een enorm slechte stem, maar de kleine moest meezingen. Zo ging dat eigenlijk bij alle kinderen van socialisten die in dat volkshuis bijeenkwamen en waar er vandaag toch een heleboel hun weg hebben kunnen vinden in de syndicale beweging of in de politieke beweging.’44 Volkshuisbezoek was voor velen ook een familiegebeuren. Zo woonden veel kinderen en jongeren samen met hun ouders manifestaties bij.45

Anderen ontdekten het volkshuis door mond-tot-mondreclame, via vriendengroepen of omdat ze in de buurt van een volkshuis woonden. Wie als kind een volkshuis bezocht, kwam vaak uit een socialistisch gezin. Wie dat op latere leeftijd deed, kwam veelal niet uit dat milieu. Volkshuizen probeerden ook jongeren aan te trekken. Die initiatieven gingen met hun tijd mee. Na WO II organiseerden de volkshuizen bijvoorbeeld ciné- of basketclubs.

Uit het voorgaande blijkt al dat de volkshuisbezoekers hun agenda met de vele activiteiten makkelijk konden vullen. Op de grote volkshuizen na was het verenigingsleven in het volkshuis van Sint-Gillis zeker in het interbellum exemplarisch voor dat van andere volkshuizen. Zo beschikte Sint-Gillis vanaf 1926 over een groep Volkskinderen voor de jongsten en een groep Socialistische Jonge Wachten (SJW) voor adolescenten. Voor sportievelingen waren er de vrijetijdsvereniging La Pédale rouge en Aurore sportive, waar ze konden voet- en handballen, atletiek beoefenen, zwemmen en turnen. Het volkshuis had ook een vrouwengroep (Femme prévoyante), een zanggroep (Echo du Fort), een ‘Harmonie socialiste’ en een toneelgroep (Education par le théâtre). Diverse vakbonden, zoals de AC, die van de kasseileggers, voedings- en fabrieksarbeiders en de metaal- en bronsbewerkers, organiseerden zitdagen in het volkshuis, en de werkersbond vergaderde er. Met een kruidenierswinkel, een beenhouwerij, een apotheek, een café en een feestzaal telde het volkshuis nog andere ontmoetingsplaatsen voor zijn leden. Wie naar een zitdag of winkel kwam, dronk makkelijk iets of legde een kaartje.46

De Waalse volkshuizen beschikten gewoonlijk over een gevarieerder verenigingsleven dan de Brusselse en zeker dan de Vlaamse. Mogelijk is dat omdat de Vlaamse volkshuizen minder omstandige geschiedenissen nalieten, waardoor we het daar eerder moeten stellen met momentopnames. Zo omvatte het volkshuis van Boussu-Bois vakbonden – het volkshuis was opgericht door de plaatselijke mijnwerkersvakbond –, de mutualiteit en de coöperatie met bureaus en diverse winkels, de lokale partijafdeling, de mutualistische vrouwenvereniging Socialistische Vooruitziende Vrouwen (SVV), twee gepensioneerdengroepen, de opvoedkundige organisatie Cercle locale d’Education ouvrière (CLEO), een fanfare, acht sportclubs (worstelen, turnen, voetbal, wielrennen, tafeltennis, kaatsen, basketbal, boogschieten), drie zanggroepen, vier jongerengroepen, twee toneelgroepen, een feestcomité, een duivenmaatschappij, een tuinbouwkring en verschillende hobbykringen. Ook andere Waalse volkshuizen beschikten over een duivenmaatschappij en een tuinbouwkring, terwijl die in Vlaanderen zeldzaam waren. Een uitzondering was de duivenclub van het volkshuis in de taalgrensgemeente Geraardsbergen.

Zoals in Boussu-Bois zijn in sommige andere volkshuizen meerdere organisaties van hetzelfde type te vinden, vooral in Wallonië. Zo waren er in Beyne-Heusay in het interbellum maar liefst drie vrouwengroepen: de politieke Ligue des femmes socialistes (1919), Les guildes des coopératrices (1921) en de mutualiteit La Femme prévoyante (1927). Lag dat aan de sterke socialistische beweging in veel Waalse gemeenten, waardoor een grote groep vrouwen over meerdere organisaties te spreiden was? Al weten we natuurlijk niets over een mogelijk meervoudig lidmaatschap van bepaalde militanten. In het geval van Beyne-Heusay kan het er ook mee te maken hebben dat de gemeente de thuisbasis was van Lucie Dejardin (1875-1945), ’s lands eerste vrouwelijke en socialistische volksvertegenwoordiger in de periode 1929-1936.

Ook in Vlaanderen ging dat verband op, zoals in Geraardsbergen en Hoboken, twee gemeenten waar de BWP in een groot deel van het interbellum de absolute meerderheid had. Zo huisden in het volkshuis van Hoboken drie vakbonden, vier kinder- en jeugdgroepen, vijf sportgroepen, twee vrouwengroepen, de mutualiteiten, vier socioculturele verenigingen, propaganda- en actiecomités, een opvoedingscomité, de lokale partijafdeling en de gepensioneerdenbond.

In het Hobokense volkshuis was ook een afdeling actief van de Socialistische Anti-Oorlogsliga, kortweg Liga. Dat was niet evident. De Liga was een buitenparlementaire politieke organisatie, die vanaf 1931 de massa wilde mobiliseren tegen een nieuwe oorlog. De Liga was zo radicaal dat de BWP de bedeling van het blad Liga-Signaal in de volkshuizen verbood en vanaf 1935 ook de organisatie zelf weerde.47 Het volkshuis van Hoboken herbergde tot slot ook een afdeling van het Bestendig Centrum ter Verdediging van de Officiele Scholen. Dat een Vlaams volkshuis zo’n afdeling herbergde, hoeft niet te verbazen. In Vlaanderen ondervond het officiële onderwijs lang de concurrentie van het veel sterkere katholieke onderwijs, waardoor de verdediging van het officiële onderwijs er zwaarder op de politieke agenda woog. In Antwerpen en de omliggende agglomeratie, waartoe Hoboken behoorde, was het onderwijs zeker van belang voor de socialisten, omdat zij in het interbellum steevast de schepen van Onderwijs leverden.

Ook zuigelingenconsultaties gingen soms door in Vlaamse  volkshuizen. Zo vonden we in Geraardsbergen en Kalmthout sporen van het Nationaal Werk voor Kinderwelzijn (NWK). In sommige volkshuizen nam de SVV die taak op zich. Het  NWK werkte van bij zijn ontstaan sterk samen met het maatschappelijke middenveld. Ziekenfondsen, sociale bewegingen en vrouwenorganisaties zoals het Nationaal Verbond der Kristelijke Vrouwengilden en de SVV werkten in de frontlinie aan kinderwelzijn, terwijl het NWK de regie en kwaliteitsbewaking uitvoerde.48 Dat we die consultaties alleen in Vlaamse volkshuizen vinden, kan ermee te maken hebben dat de Waalse openbare ruimte meer gedomineerd werd door socialisten en de Vlaamse eerder door katholieken.

Sommige verenigingen zijn dan weer uniek en zijn waarschijnlijk het werk van individuen. De banjoclub in Rumst, de jazzband van Anderlecht, de radiokamer in Kalmthout, de Société de crossage au paillet in Boussu-Bois of de Club der Gesyndikeerde Lange Pijpen in het Achturenhuis van Kortrijk zijn enkele voorbeelden.

Zoals er verschillen zijn, zijn er ook constanten, zoals de door de SVV georganiseerde kindervakanties die gewoonlijk vertrokken en aankwamen aan de volkshuizen. Veel getuigen van Willems hadden er nog levendige herinneringen aan, niet het minst omdat het hun eerste vakantie ooit was: ‘Pour la majorité de ceux qui y étaient inscrits, elles ont représenté leur premier départ en vacances et leur première vision de la mer.’49 Na de val van de Spaanse republiek waren de volkshuizen ook de plaats waar Spaanse kinderen toekwamen en aan Belgische gezinnen werden toegewezen.

Jongeren konden ook al vroeg terecht in de socioculturele organisaties van de volkshuizen. Die zijn op te splitsen in sport- en cultuurverenigingen. Elk zichzelf respecterend volkshuis had op zijn minst één sportvereniging. In de Brusselse agglomeratie was dat laatste in het interbellum letterlijk te nemen.

Veelal betrof het dan één organisatie die actief was in diverse sporttakken, zoals L’Aurore sportive van Sint-Gillis in 1926. Elders ging het veelal om afzonderlijke sportorganisaties, die ogenschijnlijk weinig met elkaar te maken hadden en waarbij de lokale sportbeoefening de aard van de sportclubs in het volkshuis bepaalde. Kaatsen werd bijvoorbeeld vooral beoefend in de Denderstreek en in het Brusselse. Behalve in Sint-Gillis werd dan ook gekaatst in de volkshuizen van Geraardsbergen, in Oost-Vlaanderen en in het Henegouwse Boussu-Bois. Sporten als judo of basketbal doken pas na WO II in een aantal volkshuizen op. Zowat elk volkshuis had ook een eigen voetbalploeg, die gewoonlijk aantrad in een socialistische competitie.

Jongeren konden zich ook aansluiten bij uiteenlopende culturele organisaties. De meeste volkshuizen hadden op zijn minst een muziekmaatschappij (harmonie, fanfare of koor) of een toneelgroep. Meestal waren er zelfs meerdere muziekmaatschappijen. Soms konden de jongeren terecht in aparte muziek- of toneelgroepen. Zo had de SJW van Boussu-Bois een eigen toneelgroep, het Théâtre du Peuple, en kregen de socialistische jongeren er in 1961 ook een eigen Cercle des jeunes chanteurs, vanaf 1968 Chantecité. Ook sportverenigingen ontstonden soms vanuit socialistische jeugdorganisaties. Zo was basketbalclub Le Flambeau opgericht door de SJW van Sint-Jans- Molenbeek.

Jongeren konden hun socialistische opleiding ook nagenoeg in elk volkshuis voortzetten of voltooien in plaatselijke studiekringen en/of bibliotheken. Ook de studie- en sprekersscholen werkten aan de opvoeding van de jeugd, zoals de Université populaire, die in 1905 in Frameries werd opgericht.50

Eens volwassen konden de socialistische militanten in de volkshuizen terecht voor tal van al dan niet essentiële zaken. Essentieel waren de zitdagen of permanenties van mutualiteiten of vakbonden. Elk volkshuis herbergde ook zijn plaatselijke partijafdeling. Uiteraard was ook de coöperatie aanwezig met één of meer winkels of met één of meer aan de coöperatie verbonden organisaties, zoals Les Guildes coopératrices in Beyne-Heusay of het Propagandakomiteit Kavé in Hoboken. Ook voor volwassenen was het aanbod van culturele organisaties groot. Elk volkshuis legde daarbij zijn eigen accenten, die vaak aansloten bij de plaatselijke interesses. Zo waren de Natuurvrienden in Vlaanderen populair en deed de vrijetijdsvereniging La Pédale rouge het goed in Sint-Gillis. Daarnaast waren er fotokringen, zoals die van Rumst, amateur-radioverenigingen in Kalmthout, Hoboken en Maffle, plaatselijke afdelingen van de Socialistische Anti-Oorlogsliga (SAOL), zoals in Kalmthout, organisaties die streden tegen het fascisme, zoals de Milices de défence rouge in Beyne-Heusay en Rood Verweer in Geraardsbergen. Vrouwelijke socialistische militanten waren, zoals eerder al vermeld, actief in politieke, mutualistische en coöperatieve groepen en organiseerden in het kader daarvan eigen activiteiten, zoals zuigelingenconsultaties, vakantiekolonies, rode kerstfeesten, eigen koren, sportorganisaties enzovoort.

Ook gepensioneerden vonden hun gading in zowat elk volkshuis: in eigen organisaties of met activiteiten als kaartmiddagen of koffietafels. En soms begeleidde de muziekmaatschappij van het volkshuis overleden militanten bij hun begrafenis, al dan niet georganiseerd door de plaatselijke vrijdenkers- organisatie.51

In de volkshuizen konden de bezoekers dus terecht van geboorte tot overlijden. Ze konden zich er voeden, kleden, hun professionele belangen (laten) verdedigen, zich verzekeren tegen werkloosheid, ziekte en (arbeids)ongevallen, hun vrije tijd organiseren en doorbrengen enzovoort. Het volkshuis was een levendige bijenkorf, waarin militanten voortdurend kwamen en gingen. Het meest nog op zondag, wanneer allerhande activiteiten, zoals muziek- en theatervoorstellingen, bals, sportieve en politieke manifestaties, plaatsvonden. En in het café leerde menig koppel elkaar kennen.52

Het café was nochtans niet altijd de place to be. Toch niet voor wie al eens graag een glas dronk. Ook de Belgische volkshuizen weerden vaak alcohol. Toen een groep samenwerkers in de periode voor WO I toch alcohol wilde schenken in het volkshuis van Hoei om er het zakencijfer te verbeteren, vroeg toenmalig SJW’er en later communistisch politicus Joseph Thonet (1883- 1973) Emile Vandervelde (1866-1938) om raad. Vandervelde antwoordde: ‘On invoque, me dites-vous, pour proposer de vendre du poison à la Maison du Peuple, que cela augmentera le chiffre d’affaires. On pourrait proposer, dans le même or- dres d’idées, de transformer la Maison du Peuple en maison de  prostitution ou en maison de jeux clandestins. Cela pourrait augmenter aussi les chiffres d’affaires.’53 Ook in de volkshuizen van de UCL mochten geranten, die niet voor niets ‘gerant-limonadier’ werden genoemd, vanaf 1907 geen alcohol meer schenken. Ze mochten trouwens ook geen kansspelen, duivenmaatschappijen of zangwedstrijden voor hanen (chants de coq) toelaten.54 Vaak was er ook een verbod om carnaval te vieren. Toch waren verschillende volkshuizen pragmatisch als het op alcohol aankwam. Dat van Menen serveerde voor 1914 bijvoorbeeld geen jenever, maar wel bier. Toch waren niet-alcoholische dranken er goedkoper.55 Bier bannen was ook moeilijk omdat diverse coöperaties na WO I hun eigen bier brouwden.

Een belangrijk tijdverdrijf in de volkshuizen was een bezoek aan de cinema. De socialistische beweging pikte er dan ook al vroeg op in. Op 1 mei 1904 waren in Ons Huis op de Gentse Vrijdagmarkt al ‘lichtbeelden van de cinematograaf’ te zien. Vanaf 1908 waren er wekelijkse voorstellingen in het Feestpaleis in de Bagattenstraat, en later ook in het Feestpaleis van Vooruit in de Sint-Pietersnieuwstraat en in de wijkclubs in de randgemeenten. Andere Vlaamse volkshuizen volgden snel.56 Na WO I drong de film helemaal door in de Vlaamse volkshuizen. Op meerdere plekken werden heuse filmzalen ingericht, ook buiten Gent. Wallonië bleef niet achter. In de periode 1920-1921 hadden 15 van de 78 volkshuizen van de UCL een cinema. In 1931 was dat aantal al opgelopen tot 40 op een totaal van 90 Belgische volkshuizen met een cinemazaal. In 200 andere volkshuizen was de vertoning van films mogelijk door snelle aanpassingen in de theaterzalen, die toen trouwens verlieslatend waren. Hoewel veel socialistische leiders film wilden gebruiken voor propaganda-, educatieve en emancipatorische doeleinden, kwamen de bezoekers van de socialistische cinema’s vooral voor de grote commerciële successen.57 Cinema Vooruit-Gent vertoonde voornamelijk Franse, Amerikaanse en Duitse films. Vooral fictie, komedie en drama werden gesmaakt om de grauwe dagelijkse realiteit te ontvluchten.58 Zo keek een in 1914 geboren getuige in de Gentse socialistische bioscopen nog het liefst naar Stan Laurel en Oliver Hardy.59

Vooral in het interbellum hadden de socialistische cinema’s veel succes. In Wallonië kwam dat onder meer omdat ze vaak de enige cinema in een gemeente waren. En als ze niet de enige waren, dan waren ze vaak de grootste van de gemeente, zoals bijvoorbeeld in Seraing.60 Naar de cinema gaan was meestal een avondvullende activiteit. Zo werden de cinemabezoekers in Seraing rond 19 uur verwelkomd door een orkest, waarna een eerste film volgde. Na een pauze van een klein halfuur was er een voorstelling van goochelaars, acrobaten of zangers, waarna de avond na een tweede film eindigde rond 23.30 uur.61

Vanuit de partijtop, zoals vanwege Hendrik de Man, klonk soms luide kritiek op de ‘vulgaire filmschouwspellen’ in de socialistische volkshuizen. Een ‘cinemabureel’ moest er dan ook het filmaanbod aansturen, desnoods door zelf films te maken. Vanaf 1930 ging die taak naar de Socialistische Cinema Centrale (SCC). Die moest de propagandataken van de partij met film ondersteunen en optreden als verdeler voor zeventien meestal kleine socialistische cinemazalen.62 Het bleek een maat voor niets, net zoals de poging om de socialistische bioscoopuitbaters te verenigen in een gezamenlijke pool tegenover de klassieke filmdistributeurs.

De socialistische bioscopen van de volkshuizen speelden snel in op de komst van de geluidsfilm, al bracht dat soms grote financiële inspanningen met zich mee. Het volkshuis van Geraardsbergen moest zo in 1931 nieuwe projectiecabines bouwen, de verouderde elektriciteitsinstallaties aanpassen en nieuwe decors, gordijnen en meubilair aankopen. De geluidsfilm was in Geraardsbergen een voltreffer, maar de economische crisis van begin jaren 1930 gooide gauw roet in het eten. Eind 1932 viel het cinemabezoek er al terug tot het oude niveau.63 De definitieve neergang zette zich in Geraardsbergen eind jaren 1950 in. De intrede van de televisie was er ook daar te veel aan.64 Na WO II ondergingen de socialistische cinema’s het lot van de coöperatieve magazijnen. Geleidelijk verdreven ook grote bioscoopcomplexen hen uit de markt.65

In de volkshuizen heerste volgens de respondenten van Tatiana Willems een latent politieke sfeer, die zich manifesteerde in allerlei activiteiten en materiële relicten in, rond en op de volkshuizen, zoals bustes van prominente vroegere leiders, opschriften, de naamgeving van de zalen, enzovoort. Die acculturatie uitte zich in de onderlinge naamgeving (‘camarades’, ‘citoyens’) en in manifestaties, zoals rode kerst, 1 mei, verkiezingsmeetings, stakingsvergaderingen enzovoort. Het volkshuis was de plaats waar allerlei manifestaties vertrokken of aankwamen. Een ‘goeie socialist’ werd volgens de getuigen ook verondersteld om tijd, energie en geld in het volkshuis te steken. Diezelfde ‘goeie socialist’ was antiklerikaal, las de socialistische pers, deed aankopen in de winkel van de coöperatie, was lid van de socialistische mutualiteit, partij en vakbond én van elke socialistische organisatie die zich per leeftijdscategorie aandiende.66 Jean Puissant vatte dat als volgt samen: ‘Grâce à la Maison du Peuple, il est possible de vivre “en parfaite autarcie socialiste” […] en créant un environnement social du type traditionnel […] elles (les Maisons du Peuple) contribuent à homogénéiser le milieu social et offrent un maximum de services aux membres, sans qu’ils doivent pour cela sortir des organisations socialistes.’67

Een van de belangrijkste manifestaties was de jaarlijkse 1 meiviering, althans volgens Simonne Van Ootegem, van wie de vader vanaf 1925 lokaalhouder was van het volkshuis van het Oost-Vlaamse Moerzeke: ‘Een jaarlijks hoogtepunt was het Feest van den Arbeid: met plechtige redevoeringen, oproepen om aan de 1 mei stoet in Zelzate deel te nemen en vooral ook het volkse samenzijn op meiavond. Traditioneel met kaarten en pierbollen voor konijnen, hanen, ja zelfs voor korrentenbrood. De week na een geslaagd meiavondfeest kwam er een uitgebreid relaas in het weekblad Noorderlicht: “vol geestdrift en plezier trokken we terug naar het lokaal waar veel volk zat te wachten om deel te nemen aan de bolling en de kaarting … Het Noorderlicht zat zoo vol met kaarters en bolders dat wij ze over andere cafés moesten verdelen.’68

Ook tijdens stakingen speelden volkshuizen een belangrijke rol. Dat de rijkswacht tijdens de staking tegen de Eenheidswet (1960-1961) iedereen de toegang tot het volkshuis van Luik ontzegde, is waarschijnlijk de beste illustratie daarvan.69 Volkshuizen waren gedurende die en andere stakingen vaak het vertrekpunt van optochten of plaatsen waar stakersvergaderingen werden gehouden, waar de stakerscomités huisden of waar soep bedeeld werd. In het volkshuis van Auvelais kwamen de vrouwen bijvoorbeeld samen om in groep hun mannen in de gevangenis te bezoeken of de bevoorrading van stakers te verzekeren.70 Door de autoriteiten gezochte stakers sliepen ’s avonds liever in het volkshuis dan thuis ‘omdat ze er met een groep verbleven en zich konden verzetten tegen een mogelijke inval’.71

Uiteraard maakten alle getuigen de neergang van de volkshuizen mee. Sommigen schreven die toe aan de neergang van de coöperaties.

Ze verwezen zowel naar het failliet van de Bank van de Arbeid in 1934 als naar de opkomst van de grootwarenhuizen. Anderen verwezen naar de toename van het individualisme en de verbeterde mobiliteit door de personenwagen, naar de toegenomen vrije tijd door de gestage uitbreiding van het betaald verlof en naar de betere lonen, die vakanties in binnen- en buitenland mogelijk maakten. Ook de opkomst van de televisie en de verhoging van het huiselijke comfort speelden een rol, omdat de mensen niet meer naar het volkshuis afzakten voor socioculturele activiteiten. Daarnaast wordt de depolitisering van de militanten aangehaald, net als een zekere ontgoocheling in de socialistische partij(en). Sommigen schrijven de terugval van het volkshuisbezoek ook toe aan de teleurstellende resultaten van de staking tegen de Eenheidswet van 1960- 1961. In Sint-Jans-Molenbeek ten slotte wordt verwezen naar het overlijden van burgemeester Edmond Machtens, die de socialistische spilfiguur was in de gemeente.72

In België speelden de volkshuizen zowat een eeuw lang een heel belangrijke rol in de socialistische arbeidersbeweging. Zij waren de lokale verzamelpunten voor militanten van de verschillende takken van de partij, vakbond, mutualiteit en coöperatie. Zij veruitwendigden die cohesie en de samengebalde macht van de anders gespreide socialistische organisaties: in verkiezingstijden, gedurende stakingen, tijdens de jaarlijkse hoogdag die 1 mei toch wel was enzovoort. Het volkshuis was ook een plek van socialisatie, waar een socialist haast geboren werd en stierf. Het was de plek waar veel kinderen uit rode en andere families hun eerste stappen zetten in de socialistische beweging via organisaties voor kinderen en adolescenten en politieke en syndicale jongerenbewegingen, om de lijn door te trekken in de vrouwenorganisaties, turnkringen, toneelgroepen, muziekmaatschappijen tot de verenigingen voor gepensioneerden. Als de verzuiling van de socialistische beweging in een gebouw te vatten was, dan wel in het volkshuis. In het beperkte aantal pagina’s konden we niet elk aspect uit het leven van de Belgische volkshuizen aan bod laten komen. Zo was er geen ruimte voor bijvoorbeeld beide wereldoorlogen, waarin de bezetter de volkshuizen soms letterlijk in bezit nam. We hopen toch op een of andere manier het leven in de volkshuizen wat aan de oppervlakte te hebben laten komen. Meer onderzoek is evenwel nodig, door meer egodocumenten op te snorren en te doorploegen, door meer geschiedenissen van afzonderlijke volkshuizen te reconstrueren enzovoort. Ik hoop dat dit kleine onderzoek daartoe een aanzet kan geven.