Tussen droom en nachtmerrie

De zowel Nederlands als Duits klinkende titel van Triënnale Brugge 2021 is dubbelzinnig. In TraumA zitten meerdere, zelfs tegengestelde, betekenislagen verscholen en spreekt tot de verbeelding. Het woord ‘Traum’ verwijst naar de droom. Het alludeert naar het alom gekende clichébeeld van Brugge: een urbaan en neogotisch paradijs waar het fijn vertoeven is. Minder prettige ervaringen en kwetsuren worden opgeroepen door het begrip ‘trauma’. De associatie gaat gepaard met angst en luidt misschien wel de teloorgang van het paradijs in. Een interpretatie die kan gelinkt worden aan de raadselachtige kunstwerken van de negentiende-eeuwse symbolisten. Tijdens de opkomst van de industriële revolutie inspireerde het als idylle waargenomen Brugge de schrijver Georges Rodenbach en beeldend kunstenaar Fernand Khnopff, respectievelijk voor de boeken Bruges-la-Morte (1892) en Le Carillonneur (1897) en het kunstwerk Secret-Reflet (1902). Middenin de titel staat ‘raum’ wat slaat op ruimte. Het refereert naar de wens om bezoekers in de publieke, semipublieke en private ruimte te laten verwonderen. Het artistiek werk is niet langer uitsluitend te vinden in de nabijheid van historisch erfgoed of de Brugse reien. Het parcours brengt de bezoeker naar afgesloten of afgelegen plaatsen van de stad.

Colonnade bestaat uit een reeks schuin en door elkaar lopende kolommen en houdt het midden tussen een klassieke tempel en een ondoordringbaar woud. Anders dan een traditioneel paviljoen is Colonnade een ruimtelijke constructie zonder binnenkant. Als een betreedbare sculpturale entiteit dat je vanuit verschillende invalshoeken kan bekijken en van binnenuit kan verkennen. Het artistieke bouwwerk heeft een geheimzinnig aura en kan misschien wel het best beschreven worden met de term ‘uncanny’ of ‘unheimlich’. Het gevoel kan niet geassocieerd worden met vroegere ervaringen en toch is die ervaring niet volledig nieuw. Het roept iets op waar je geen weet van hebt en de waarachtigheid wordt onmiddellijk als evident beschouwd. De fysieke en mentale ervaring zal door iedere bezoeker anders beleefd worden. Misschien met een nieuw inzicht, misschien met een getransformeerde waarde.

De ingezamelde stoffen en foto’s gebruikte Browder om een kleurrijke textielinstallatie te maken voor de Verversdijk. De straat dankt haar naam aan de ververs die de Reie gebruikten om het Vlaamse laken te kleuren en was een voorname plaats in het economisch bolwerk van het middeleeuwse Brugge. Aanvankelijk beoogde Browder om het textiel samen met vrijwilligers te ordenen en aan elkaar te stikken tijdens de sewing days. Deze momenten van co-creatie werden willens nillens uitgesteld door de uitbraak van het coronavirus. Momenteel bekijkt de Triënnale Brugge mogelijkheden om bewoners en bezoekers te laten participeren tijdens de openluchttentoonstelling. De kunstenaar heeft alvast een basis gelegd voor monumentale patchwork met oog op de versoepeling van de maatregelen. Het oorspronkelijke co-creatieproces krijgt op deze manier alsnog een positieve wending. Op een sublieme manier wordt het heden en het verleden door Browder verweven, net als de intieme Brugse verhalen en de onbekende levensgebeurtenissen van de bezoekers.

De kunstenaarsgroep bestaat uit internationale toppers en jong actueel geweld en zij gaan eveneens in op de diverse betekenislagen van TraumA. Tenslotte staat de Poortersloge in contact met Zeebrugge, de kustgemeente waar Triënnale Brugge en Beaufort samenwerken. Op een symbolische manier verbinden tientallen nesten, geïnstalleerd door beeldhouwer Adrián Villar Rojas, beide kunsthappenings met elkaar. De vogelnesten van de Argentijnse kunstenaar verenigen ook de installaties van TraumA en maken deel uit van zijn serie From the series Brick Farm. De titel verwijst naar het moment dat zijn team in een atelier van een baksteenfabriek te Rosario een groot aantal nesten vond van de rode ovenvogel. Het dier dankt zijn naam aan de nesten die het bouwt met behulp van modder twijgen, klei, speeksel en andere materialen. De natuurlijke bouwwerken lijken sprekend op de oude modderovens van de vroeg agrarische volkeren van Argentinië, Brazilië en Uruguay en ze worden steeds op menselijke structuren, zoals lantaarns en telefoonpalen, gebouwd. Na de ontdekking van de nesten werd de architectuur bestudeerd door Villar Rojas’ team. Vervolgens werden de verlaten nesten in de fabriek hersteld en gerestaureerd met de oorspronkelijke materialen. De vogels keerden terug en voegden extra lagen toe. Tijdens Triënnale Brugge 2021 is niet altijd duidelijk of een vogelnest authentiek of artificieel is, of als inheemse vogelsoorten de nesten hebben ingenomen en afgestemd op de eigen behoeften.

Het Spermalie-instituut is een begrip in Brugge. Opgericht in 1836 door kanunnik Charles-Louis Carton, speelde het een belangrijke rol in de ontwikkeling, ook internationaal, van het onderwijs voor blinde en slechtziende kinderen. Carton had contacten met de grote namen uit zijn werkveld zoals Louis Braille, grondlegger van het brailleschrift. Tijdens studiereizen in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk zocht Carton niet enkel naar nieuwe inzichten en methodes, hij verzamelde ook hulpmiddelen om het startende blindenonderwijs in ons land bijkomende impulsen te geven. In de collectie hulpmiddelen voor mensen met een visuele beperking vindt men onder andere verschillende ‘systemen’ om te leren rekenen, lezen en schrijven (brailleschrijfmachines en schrijfplankjes), brillen, loepen, wereldbollen in reliëf, maquettes, opgezette dieren… De verzameling groeide aan, mede dankzij de productie in eigen huis, en ze kreeg een plaats in Brugge in het ‘schoolmuseum’. De geschiedenis van de hulpmiddelen kan zo overzichtelijk geïllustreerd worden vanaf de stichting van Spermalie in 1836 tot midden de jaren 1980.

Het Spermalie-instituut heet vandaag vzw De Kade en het schoolmuseum bestaat niet meer, maar het materiaal is goed bewaard gebleven. Erfgoedcel Brugge heeft de collectie geregistreerd en digitaal ontsloten op haar website. Geïnspireerd door de Triënnale in Brugge is een selectie uit de verzameling nu te zien op de dubbeltentoonstelling De wereld binnen handbereik. Ze loopt tegelijk in het Arentshuis in Brugge en bij KADOC-KU Leuven. Ervaringsdeskundigen en curatoren Piet Devos en Tonia In den Kleef maakten een keuze uit de meer dan driehonderd hulpmiddelen. Die zijn vergezeld van audiogetuigenissen waarin oud-leerlingen en -docenten van het Spermalie-instituut vertellen welke betekenis een bepaald hulpmiddel voor hen heeft, hoe het hun wereld openbrak of hoe het richting gaf aan hun leven. Speciaal voor de expo in Brugge ontwikkelde geurkunstenaar Peter de Cupere, samen met mensen met een visuele beperking, een geuralfabet.

TraumA, Triënnale Brugge 2021 — Nog t.e.m. 24 oktober 2021 — Diverse locaties in de stad