2019/6
Woord dekoloniseren in verschillende talen

De bibliotheek heeft verschillende functies voor verschillende mensen. De ‘paleizen voor het volk’ trekken bezoekers met een enorme pluraliteit van achtergronden. Waarschijnlijk zijn bibliotheken de instellingen die het meest diverse publiek over de vloer krijgen, meer dan eender welk ander cultureel huis. Bibliotheekmedewerkers zijn al jaren hard aan het werk om zo goed mogelijk in te spelen op dat zeer diverse publiek.

Helaas vertaalt dat werk zich niet altijd even goed in de collecties die in de bibliotheek aanwezig zijn. Daarvoor moeten we individuele collectieverantwoordelijken niet met de vinger wijzen. Literatuur en kennisproductie in Europa zijn eurocentrisch, dat is al eeuwen zo, en dat kunnen we niet in één vingerknip veranderen.

Literatuur en bredere cultuur, fictie en non-fictie, heeft zich ingezet om het westerse superioriteitsdenken te staven en wijde verspreiding te geven. Die geschiedenis schudden we niet in een-twee-drie van ons af.

Daarenboven is het personeelsbestand in veel bibliotheken op het niveau waar de collectie samengesteld wordt nog weinig divers. Daarbij spreken we niet enkel over etnisch-culturele diversiteit, maar ook over diversiteit in leeftijd, gender, seksuele voorkeur en geleefde ervaringen.

Woord dekoloniseren in verschillende talen

Campagnebeeld Dekoloniseren is een werkwoord in 17 talen.

Het project Dekoloniseren is een werkwoord is een eerste onderzoek naar hoe we in de bibliotheek structureel ruimte kunnen creëren voor andere narratieven. Het vertrekpunt voor dit onderzoek was de stelling: “als getuige van een veranderende samenleving is de bibliotheek verplicht om zich vragen te stellen over haar neutraliteit als cultureel archief en informatiecentrum” (cfr. Website Muntpunt). Hieruit vloeiden een aantal vragen voort:

  • Hoe en waarom krijgt bepaalde kennis prioriteit en autoriteit tegenover andere?
  • Hoe ordenen en catalogiseren we deze kennisvormen?
  • Wie bepaalt de selectie- en kwaliteitscriteria?
  • En hoe dragen we bij aan een vernieuwing van de canon met verhalen en referentiekaders die er systematisch moeilijk toegang toe vinden?

Grote ambities dus, maar zoals bij alle grote ambities moesten we eerst een startpunt identificeren. Dekoloniseren leende zich perfect voor dit project. Dekoloniseren is een proces, het is een werkwoord, dat staat tegenover het statische en vaak uitgeholde concept diversiteit. Waar diversiteit kan verworden tot een proces dat zich vooral extern richt, bijvoorbeeld door ”een extra likje kleur [te] leggen op de bestaande structuren van instellingen,” gaat dekoloniseren “die structuren zelf ontmantelen”(cfr. Rekto Verso).

Er is niet één gangbare definitie van het concept dekoloniseren, maar voor dit project hebben we er een geschreven: “Het nastreven van fysieke en geestelijke vrijheid ten opzichte van het westerse superioriteitsdenken. Een proces waarbij men zich ontdoet van ongelijkheid en onderdrukking door mythes en blinde vlekken in ons collectieve geheugen op te sporen. Bestaande algemene, wetenschappelijke en culturele kennis aanvullen door de hiërarchie op basis van afkomst, klasse, gender en seksuele oriëntatie te ontmantelen.”

In deze definitie zie je twee belangrijke processen terug: zich ontdoen van ongelijkheid en onderdrukking en bestaande kennis aanvullen. Voor het project in Muntpunt hebben we dekoloniseren niet opgevat als een verhaal van schuld en boete, maar van heling en herstel. Dus niet wegnemen en censureren, maar juist contextualiseren en toevoegen.

Gekleurde man en vrouw op podium

Om dit project te lanceren werd het deel van de Collectie in de kijker, een constante in de werking van de Muntpuntbibliotheek. Dus sprak het voor zich dat we in eerste instantie zouden toevoegen aan de vaste collectie. Daarvoor werd ik, een externe curator, aangesteld om de nodige ervaring met dit onderwerp binnen te brengen in het huis.

Het werk van de curator werd extern ondersteund door een onafhankelijke curatorencommissie, samengesteld uit auteurs, academici en makers met uiteenlopende expertises. Bij de samenstelling van de commissie werd goed nagedacht over de achtergronden van de commissieleden. Zo gaf men de voorkeur aan geleefde ervaring versus academische kennis, lette men op de balans tussen leeftijden en anciënniteit en legde men expliciet de focus om etnischculturele achtergrond, gender en seksuele voorkeur.

Het was zeer belangrijk voor dit project dat de commissieleden min of meer een afspiegeling van de Brusselse hyperdiverse samenleving waren. Dit om eigenaarschap te geven aan de mensen voor wie we dit project hadden opgezet, maar ook om die verschillende ervaringen een aandeel te geven in Muntpunt. Intern werd de curator ondersteund door de collectiemedewerkers en de projectwerking van Muntpunt.

Praktisch gezien werd er eerst een lijst samengesteld van werken die geïntroduceerd zouden worden in de bibliotheek. Voor de aard van de werken die in de lijst terechtkwamen, waren er geen harde regels. Naast praktische overwegingen waren er slechts twee echte leidraden:

  1. Er werd besloten om niet te kiezen voor werken die mensen of minderheden als ‘anderen’ buiten onze gedeelde geschiedenis plaatsen, maar voor een zo oprecht mogelijk perspectief zonder de reproductie van een westers superioriteitsperspectief. Er zijn genoeg boeken in de bib van auteurs uit het westen die schrijven over mensen die zij als ‘anders’ ervaren.
  2. Verder werd er gekozen om prioriteit te verlenen aan werken die ons iets meer vertellen over de gedeelde geschiedenis van Europa en haar voormalige kolonies. Dekoloniseren is een proces dat we zelf, als samenleving, moeten doormaken. Ook al zijn er mooie voorbeelden van werken uit de AfroAmerikaanse context die deels terug te vinden zijn in de collectie, we wilden niet dat deze de andere verhalen overschaduwden.

De samenstelling van deze collectie gaf dus de voorkeur aan verhalen die een reflectie proberen te zijn van de Brusselse samenleving en van de gebruikers van de bib. Ten slotte heeft de commissie een ‘Tipcollectie’ samengesteld met een aantal basiswerken die het proces dekoloniseren context geven voor mensen die meer willen leren over het onderwerp. Daarbij gingen we niet voor de intellectuele klassiekers, maar stelden we aan de commissie de vraag: “Welke werken hebben jouw denken aanzienlijk beïnvloed en deze soms moeilijke concepten begrijpelijk gemaakt?”

Kinderen kleuren prent met

De collectie werd gelanceerd op 16 januari en liep tot midden maart. Gedurende de Collectie in de kijker werden er verschillende evenementen zoals poëzielezingen, storytelling-avonden, debatten, kinderactiviteiten en boeklanceringen georganiseerd. Meer dan achttien Brusselse partners, waaronder Black Speaks Back, Mama’s Open Mic en Recognition, organiseerden om en bij de twintig activiteiten die een nieuw publiek naar de collectie toe wisten te trekken.

Naar mijn mening waren de meest impactvolle evenementen de boekenrondleidingen door verschillende leden van de commissie. Het concept van de boekenrondleidingen werd al gebruikt binnen Muntpunt en voor deze collectie was het een heel laagdrempelige manier voor mensen om kennis te maken met de werken en de achterliggende concepten.

Het belang van de vormgeving van de informatieborden en de campagne rond het project kan niet onderschat worden. Hetzelfde geldt voor de curatie van de verschillende evenementen. Ook hier kreeg de commissie ruimte om mogelijke projecten en partners voor te stellen en de gepaste communicatiestijl te bepalen.

De Collectie in de kijker was een zeer groot succes: het had het hoogste aantal uitleningen en bereikte het hoogst aantal leners van alle Collecties in de kijker. Er werden gemiddeld 9,3 items per dag uitgeleend, met een piek van 13,47 in de eerste maand. Goed voor een verdubbeling van de gemiddelde uitleencijfers. De gemiddelde leeftijd van de leners lag lager dan bij andere themacollecties en 71 procent van de uitleningen werd gedaan door vrouwen tussen 20 en 45 jaar. In dat opzicht bereikte de collectie dus heel wat nieuwe leners.

Deze collectie is een eerste stap in het werkproces van het dekoloniseren van de bibliotheek en de literatuur. Het is een poging om een breder aanbod beschikbaar te maken, en dus de bib voor meer mensen relevant te maken. Na deze Collectie in de kijker zullen de aangekochte werken een plekje krijgen bij de voor hen toepasselijke categorieën.

Ondertussen kreeg Muntpunt van heel wat andere bibliotheken de vraag om de lijst beschikbaar te maken. Maar dekoloniseren is in eerste plaats contextualiseren en context is afhankelijk van de lokale realiteit. We raden lokale bibliotheken aan om deze oefening te doen met hun eigen lokale curator en commissie. Want dekoloniseren omvat natuurlijk veel meer dan een reeks boeken aankopen. Het gaat om rechtstreekse inspraak creëren en op lange termijn de touwtjes uit handen durven geven.