Anti-imperialisme(n)

Op deze ‘zwarte vrijdag’ vielen opnieuw honderden doden. In het najaar volgde een stakingsgolf, vooral in de voor de Iraanse economie zeer belangrijke oliesector. Al deze vormen van druk dwongen de sjah om het land te verlaten, na vergeefse pogingen om de revolte te beteugelen.

Het Iraanse volk kwam om verschillende redenen in opstand tegen zijn vorst. In de eerste plaats omdat hij, net als zijn vader voor hem, een door het Westen geïnspireerd moderniseringsbeleid voerde, wat sommigen als inmenging beschouwden. Ten tweede vanwege de strenge repressie, met censuur en willekeurige arrestaties. En ten slotte omdat de sterke stijging van de olieprijs tijdens de oliecrisis van 1973, die Iran aanvankelijk verrijkte (hoewel de Iraniërs daar zeer ongelijk van profiteerden), gevolgd werd door een economische crisis.

Dat komt omdat die vaak wordt gelijkgesteld met de Islamitische Republiek waartoe zij heeft geleid. Het was echter geenszins voorbestemd dat deze beweging in een theocratie zou uitmonden. Daarom geven wij de voorkeur aan de benaming ‘Iraanse Revolutie’ boven ‘Islamitische Revolutie’, die een teleologische visie op de gebeurtenissen impliceert. Om dezelfde reden houdt ons onderzoek op bij het begin van de Islamitische Republiek en behandelt het dus ook niet de latere solidariteitsbewegingen. De Iraanse Revolutie bestreek het volledige jaar 1978 en de eerste maanden van het jaar 1979. Maar in België waren al vanaf 1976 solidariteitsverenigingen met de Iraanse oppositie actief. Daar start dan ook de periode die we in deze bijdrage behandelen.
We gaan voor een comparatieve analyse waarbij we als vergelijkingspunten kozen voor internationale solidariteitsbewegingen uit dezelfde periode, ook al zijn er soms verschillen in de tijd. Onze aandacht gaat naar Chili, Guatemala, Nicaragua, Polen, (het toenmalige) Tsjecho-Slowakije, Afghanistan en Palestina. De behandelde perioden zijn ongelijk van lengte, omdat niet alle solidariteitsbewegingen even lang bleven bestaan, maar ook omdat in het onderzoek van die bewegingen verschillende methodologische keuzes worden gemaakt. Terwijl wij focussen op de Iraanse Revolutie in strikte zin, hebben andere onderzoekers ervoor gekozen de solidariteitsbewegingen op langere termijn te bestuderen. In onze analyse moeten we dus rekening houden met het verschil in temporaliteit.

De belangstelling voor internationale solidariteit is betrekkelijk recent en past in de trend van de ‘nieuwe sociale bewegingen’. Van de paradigma's die worden voorgesteld om ze te analyseren, is die met betrekking tot de mobilisatie van middelen bijzonder succesvol. Deze benadering breekt met de psychosociale visie op sociale bewegingen, die ervan uitgaat dat de actoren worden gedreven door krachten waarvan zij zich niet bewust zijn. Door de nadruk te leggen op de mobilisatieprocessen waarop de actoren een vorm van agency uitoefenen, rehabiliteert deze benadering de strategie van de actoren. De mobilisatie is dan het resultaat van de wisselwerking tussen de actoren en de middelen waarover zij beschikken, in de ruimste zin van het woord. We denken aan materiële middelen, actierepertoires, mobilisatievermogen, netwerken enzovoort. Hoewel al de onderzoekers van deze school vanuit hetzelfde uitgangspunt vertrekken, leggen ze de nadruk op andere soorten middelen, waardoor hun theorieën variëren.1

Onze methodologie steunt in grote mate op een artikel van de historici Kim Christiaens en Idesbald Goddeeris, die voor het eerst een comparatieve studie maakten van de internationale solidariteitsbewegingen in België.2 Zij vergelijken deze bewegingen vanuit drie invalshoeken: ideologie, sociologie van de actoren en strategie. Wij gebruiken dezelfde uitgangspunten, maar definiëren ze soms iets anders. Daarbij kozen wij ervoor om andere perspectieven die ons onderzoek hadden kunnen sturen, buiten beschouwing te laten, zoals de temporaliteit of de geografie, omdat niet alle solidariteitsbewegingen dezelfde regio’s van België mobiliseren.

Voor ons onderzoek raadpleegden wij documenten in archieven die gespecialiseerd zijn in de sociale bewegingen in België.3 De interessantste gegevens vonden we in Amsab-ISG en, in mindere mate, in het Institut d'histoire ouvrière, économique et sociale (IHOES). Ook het archief van de Université libre de Bruxelles (ULB) bewaart documenten van Belgische verenigingen die niet noodzakelijk verbonden zijn met de universiteit, zoals Amnesty International of de Belgische Liga voor de Verdediging van de Rechten van de Mens. De inhoud van deze archieven heeft ons ook naar andere bronnen geleid, zoals persteksten, officiële documenten enzovoort. Omdat de bestudeerde periode zo recent is, hebben we ook een aantal van de toenmalige actoren kunnen interviewen.

Het is gebruikelijk om bij de internationale solidariteitsbewegingen een onderscheid te maken tussen humanitaire en politieke solidariteit. Terwijl de eerste beperkt blijft tot het verlenen van materiële steun aan een buitenlandse bevolkingsgroep, wil de tweede de oorzaken van de problemen vaststellen en verhelpen.4 De politieke solidariteit is dus veel meer ideologisch gekleurd. De Belgische solidariteit met de Iraanse Revolutie was voornamelijk van politieke aard, hoewel sporadisch humanitaire acties werden ondernomen.

Al zijn leden hadden banden met de Kommunistische Partij van België (KPB), ofwel rechtstreeks, ofwel via instellingen die ermee verwant waren, zoals het Instituut voor Marxistische Vorming, het Masereelfonds of De Rode Vaan. Daarnaast werkte het VIK occasioneel samen met de Organization of the Democratic Youth and Students of Iran (ODYSI), de studentenafdeling van de Toudeh. Verschillende leden van de Belgische Sovjetgezinde linkerzijde waren dus zeer actief in de solidariteit met de Iraanse Revolutie.

Maar ook bij de anti-Sovjets waren sympathisanten te vinden. Dat was het geval met de Association des étudiants iraniens en Belgique, die aangesloten was bij de Confederation of Iranian Students, een oppositieorganisatie van uitgeweken studenten, die zich op dat moment profileerde als maoïstisch. De retoriek van de Association des étudiants iraniens en Belgique bevestigt haar maoïstische ideologie: ze verzette zich ‘tegen de het conservatisme ('la réaction') en het imperialisme, met name van de twee supermachten’.5 Ze had ook nauwe banden met de Belgische maoïstische partij Alle Macht aan de Arbeiders (AMADA). De vereniging was gevestigd in de ULB en was actief tussen 1976 en 1978.

Daarnaast verklaarde ook de Belgische afdeling van de Association islamique des étudiants iraniens zich solidair met de Iraanse Revolutie. Deze semipolitieke vereniging was in het begin van de jaren 1940 opgericht als reactie op de groeiende invloed van de communistische Toudeh en de ‘anti-islamitische propaganda’ die aan de partij werd toegeschreven.6 Buiten Iran waren de afdelingen van de Association veel meer gepolitiseerd dan in het land zelf. De Belgische afdeling, eveneens gevestigd in de ULB, was actief vanaf 1977.

Natuurlijk waren de relaties soms woelig. Zo brak een openlijk conflict uit tijdens een solidariteitsbetoging met Iran, Nicaragua en Chili op 22 september 1978. Mohammad Zahedi verweet de Association islamique des étudiants iraniens de Belgique toen dat zij de organisatie van de manifestatie had opgeëist.7 Begin 1978 was er ook een woordenwisseling tussen de maoïsten en leden van de Sovjetgezinde Organization of the Democratic Youth and Students of Iran (ODYSI) op de campus van de ULB.8  Het Comité solidarité Iran (CSI) en het VIK, die ideologisch veel dichter bij elkaar stonden, onderhielden wel vriendschappelijke betrekkingen en werkten zelfs af en toe samen. Verrassender was dat de maoïsten op een gegeven moment de hand reikten aan de progressieve moslims.9 Zij stonden dus niet volledig afwijzend tegenover de samenwerking met een deel van de islamitische oppositie.

Om de specifieke kenmerken van de solidariteit met de Iraanse Revolutie te identificeren, vergelijken wij ze met andere min of meer gelijktijdige solidariteitsbewegingen. Een eerste pool die dergelijke internationale bewegingen in België katalyseerde, was Latijns-Amerika. In de periode die ons interesseert, ontstonden ze als reactie tegen de toestand in landen als Chili, Nicaragua en Guatemala. Ideologisch werden ze allemaal gekenmerkt door een felle oppositie tegen het Noord-Amerikaanse imperialisme. De Verenigde Staten steunden de regimes in deze landen en hadden ze vaak zelfs aan de macht gebracht. In de context van de Koude Oorlog speelden ook de communisten een actieve rol in die bewegingen. Dit was met name het geval in Chili – vermelden we hierbij wel dat ook de socialisten enkele weken na de staatsgreep van 1973 actief werden in de solidariteitsbeweging.10

In dit opzicht was de solidariteit met Latijns-Amerika vergelijkbaar met die met Iran: de VS steunden immers het regime van de sjah, en de strijd tegen het imperialisme van de VS lag aan de basis van de Iraanse solidariteit. We kunnen trouwens een parallel trekken tussen de karikaturen van de Amerikaanse president Ronald Reagan (1981-1989) die de solidariteitsverenigingen met Nicaragua11 publiceerden, en die van zijn voorganger Jimmy Carter (1977-1981) die de solidariteitscomités met Iran verspreidden.

Maar terwijl de katholieken een actieve rol speelden in de solidariteit met (sommige) Latijns-Amerikaanse landen als Nicaragua en Guatemala, waren ze in de solidariteit met Iran slechts schuchter aanwezig. Eén katholiek (en niet de minste) was lid van de CSI: kanunnik François Houtart (zie verder).12

Het ontbreken van plaatselijke steunpunten speelde zeker ook mee in hun gering engagement. Dat was bijvoorbeeld ook het geval in Chili: de Belgische katholieken waren namelijk niet erg actief in het toch erg katholieke Chili, omdat de dubbelzinnige opstelling van de Chileense Kerk tegenover de militaire dictatuur de contacten ter plaatse bemoeilijkte. Onder de Islamitische Republiek waren de katholieken dan weer wel verrassend actief in het verzet tegen het regime, en dat had zeker te maken had met de overwinning van de politieke islam onder Khomeini.13

Ook thema’s als pacifisme en mensenrechten dreven de verschillende solidariteitsbewegingen, en dat is minder evident dan het lijkt. Zo steunden de eerste solidariteitscomités, die vanaf 1978 actief waren in Nicaragua, er namelijk openlijk de gewapende strijd. Toen de Nicaraguaanse oppositie in het midden van de jaren 1980 aan de macht kwam, werd ze beschuldigd van schendingen van de mensenrechten. De solidariteit in België nam daardoor af, maar sommigen rechtvaardigden de schendingen als een reactie op de praktijken van de contrarevolutionairen. En in Guatemala leidde de radicalisering van de oppositiebeweging, die geleidelijk aan een guerrillaoorlog begon, tot een breuk met haar pacifistische aanhangers, die tevoren zeer actief waren geweest in de beweging.14 In het geval van Iran namen het CSI en het VIK, die allebei banden hadden met pacifistische organisaties, afstand van de Iraanse guerrillastrijders en steunden ze hen ook niet. De islamitische en maoïstische verenigingen deden dat evenmin, maar de internationale organisaties waaruit zij voortkwamen (de Islamic Students’ Association en de Confederation of Iranian Students), steunden de guerrilla wel af en toe.15 Daarnaast hanteerde de Association des étudiants iraniens de Belgique soms een zeer oorlogszuchtig discours in haar publicaties.

Alleen de maoïsten van de Association des étudiants iraniens en Belgique verweten de USSR passiviteit, ook al waren ze milder dan tegenover de VS.17
Net als bij de solidariteit met Latijns-Amerika waren in sommige bewegingen die zich inzetten voor Oost-Europa ook katholieken actief. Aangezien de Kerk het communisme fel veroordeelde, waren de katholieken sterk betrokken bij de Hongaarse protesten tegen de Sovjetonderdrukking. Vanaf de jaren 1950 temperden sommigen echter geleidelijk hun vijandigheid tegenover het marxisme. Kanunnik Houtart (1925-2017) was een van de voorlopers. Katholieken en marxisten vonden elkaar in het pacifisme en soms ook in het antikapitalisme, dat onderdeel was van de bevrijdingstheologie.18

Op institutioneel vlak namen vooral de Belgische christelijke vakbonden deel aan de internationale solidariteit. Zij focusten echter in eerste instantie op landen van de derde wereld. Dit verklaart ten dele hun relatieve gebrek aan belangstelling voor de Praagse Lente.19 Bij de Poolse stakingen waren ze echter veel meer betrokken. Hoewel ook socialistische vakbondsleden en eurocommunisten de stakingen steunden, waren zij minder actief dan de christendemocraten van het ACV/CSC.20

Bovendien waren de islamitische solidariteitsverenigingen met de Palestijnen dankzij de structurering van de moslimgemeenschap in België beter in de samenleving verankerd. Terwijl de Association islamique des étudiants iraniens de Belgique weinig steunpunten vond, wonnen latere islamitische organisaties die actief waren in de internationale solidariteit, aan belang.

Het Comité solidarité Iran en het Vlaams Irankomitee telden respectievelijk zes en vijf leden. Daarnaast was er een ‘satelliet’ die officieel geen lid was van een van beide comités, de kunstenaar Willy Wolsztajn.24 De maoïstische en de moslimverenigingen van de ULB hebben nooit een ledenaantal opgegeven. Feit is dat de Belgische solidariteitsbeweging met de Iraanse Revolutie vrij beperkt van omvang was. Ter vergelijking: Chili en Nicaragua mobiliseerden massaal, terwijl ook Guatemala een eerder klein publiek had. Toch was de solidariteitsbeweging met Nicaragua aanvankelijk niet wezenlijk groter dan die met Iran.25

De meeste leden van het CSI en het VIK hadden de Belgische nationaliteit. Slechts één Franstalig lid, Mohammad Zahedi, was Iraniër. Bij de maoïsten en de moslims waren de leden moeilijker te identificeren. De namen van hun verenigingen doen echter vermoeden dat zij uit Iraniërs bestonden.

Soms waren Belgen in het buitenland het actiefst, zoals de Vlaamse missionarissen in Guatemala. In andere gevallen waren de immigranten die de solidariteitsbewegingen leidden niet afkomstig uit het land zelf, maar uit een buurland. Denk maar aan de Arabische immigranten die zich in België inzetten voor Palestina. Ten slotte wekten ontmoetingen in een derde land met expats uit de betrokken regio soms het engagement op van de Belgen, zoals het geval was bij de solidariteitscomités voor Afghanistan. De aanwezigheid van immigranten is dus niet dé bepalende factor voor de internationale solidariteitsbewegingen. Ook Idesbald Goddeeris wees op het feit dat de meeste Poolse immigranten neutraal bleven ten opzichte van Solidarność, en dat de landen met de meest dynamische solidariteitscampagnes niet noodzakelijkerwijs de landen met de grootste Poolse migrantengemeenschap waren.27 Ook in de solidariteit met de Iraanse Revolutie speelde de immigratie minder een rol. De Iraanse gemeenschap in België was in die periode trouwens nog erg klein.28

De meeste leden van het CSI en het VIK waren mannen. Het VIK was het enige comité met een vrouw in zijn rangen. Het lijkt er echter op dat de echtgenotes van sommige leden van het CSI actief zijn geweest, hoewel zij nooit als officieel lid werden vermeld.29 Ter vergelijking: de Belgische solidariteitscomités met Nicaragua telden ongeveer evenveel mannen als vrouwen, zoals Charel Roemer in zijn onderzoek aantoonde.30 Dat bestrijkt echter een langere periode.

De leeftijd van de meeste leden van beide bovengenoemde comités varieerde in 1976 van 20 tot 35 jaar – voor het VIK konden wij de leeftijd van twee van de leden niet vaststellen. Deze generatie activisten was niet aan haar proefstuk toe, maar was toch vrij jong. Bovendien hadden zij in 1968-1969 de studentenleeftijd en waren zij mogelijk betrokken bij de protestbewegingen van die tijd. In sommige gevallen werd dit profiel van ‘soixante-huitard’ bevestigd. Slechts twee leden van het CSI waren ouder dan 50 jaar, een groot verschil met hun collega's. Het is mogelijk dat zij werden benaderd op grond van hun ervaring, maar vooral vanwege hun contacten in activistische kringen. Bij de maoïsten en de moslims wijst het studentenkarakter van de verenigingen op een betrekkelijk jong profiel. In veel internationale solidariteitsbewegingen waren bovendien studenten actief. Soixante-huitards waren ook aanwezig, bijvoorbeeld bij de activisten voor Nicaragua, maar niet systematisch. Wij zijn het eens met de lezing van Roemer dat ze, teleurgesteld door de situatie in Europa, hun hoop projecteerden op de Sandinistische Revolutie, maar ook, in zekere mate, op de revolutionaire beweging in Iran.

De leden van het CSI oefenden hoofdzakelijk intellectuele beroepen uit. Onder hen vinden we een ingenieur, journalist, advocaat, socioloog en een econoom. De leden van het VIK hadden meestal een sociale of onderwijsachtergrond. Ze waren maatschappelijk werker, leraar, onderwijzer enzovoort. De meeste activisten waren dus hoogopgeleid en hadden waarschijnlijk een gemiddeld inkomen. Zij identificeerden zich meer met de figuur van de geëngageerde intellectueel dan met die van de militante arbeider.

Het is moeilijk om een typisch beroepsprofiel van de internationale solidariteitsactivist te bepalen. Veel militanten waren ook op andere gebieden actief. Hoewel vooral leden van het maatschappelijk middenveld zich engageerden, deden vertegenwoordigers van de diplomatieke en politieke wereld dat soms ook.31 In het geval van Iran opereerden de solidariteitscomités tamelijk afgesneden van de politieke wereld, wat gedeeltelijk de geringere invloed van het politieke veld verklaart.

Maar hij moest mensen vinden die bereid waren om aan zijn project mee te werken. Zijn rol was dus meer die van activator dan van ‘schepper’ van solidariteit. Iran is niet het enige geval waarin een individu een dominante rol speelde: zo lijkt priester Raf Allaert het kopstuk van de solidariteitsbeweging met Guatemala. Het is logisch dat de minder massale solidariteitsbewegingen meer van individuele acties afhankelijk waren.

De vraagt rijst ook waarom sommige solidariteitsbewegingen meer sympathie opwekten dan andere. Wij zijn het eens met de lezing van Walter Lotens dat een gevoel van identificatie met de onderdrukten dergelijke bewegingen in de hand werkt, maar niet bepaalt.32 Met Iran hadden Belgen op cultureel en religieus vlak weinig gemeen. Er kan evenwel een ideologische identificatie met een deel van de bevolking hebben bestaan, op basis van het verzet tegen het Amerikaanse imperialisme. Ook kunnen interpersoonlijke relaties het gebrek aan identificatie hebben gecompenseerd: de meeste leden van het CSI engageerden zich niet zozeer omdat zij zich vereenzelvigden met de grieven van het Iraanse volk, maar wel omdat ze bevriend waren met een Iraans activist.33

Aangezien de comités voor solidariteit met Iran betrekkelijk klein waren en over weinig middelen beschikten, moesten zij strategieën ontwikkelen om een breder publiek te bereiken. Ze zochten dus toenadering tot andere organisaties. Het belangrijkste steunpunt van het CSI was ongetwijfeld de Parti communiste de Belgique (PCB) en de instellingen die ermee verbonden waren. Het comité publiceerde regelmatig in de kolommen van het partijblad Le Drapeau Rouge, en nam deel aan een festival van internationale solidariteit dat de Fondation Joseph Jacquemotte in het najaar van 1977 mee organiseerde. Het VIK kreeg de meeste steun van de Kommunistische Partij van België (KPB) en haar satellieten. Sommige leden van het comité kwamen trouwens uit het Instituut voor Marxistische Vorming of het Masereelfonds, zo niet uit de KPB zelf. Net als Le Drapeau Rouge bracht De Rode Vaan regelmatig verslag uit over de acties van het VIK.

Ten slotte steunde een andere vereniging met communistische inslag het CSI: de Association belge des juristes démocrates. In de periode die ons interesseert, had deze vereniging zich afgescheiden van de Association internationale des juristes démocrates, die nog meer tegen de Sovjetlijn aanleunde, en trachtte zij zich open te stellen voor meer politiek pluralisme. Ze bleef echter ideologisch gekleurd. Het Journal des juristes démocrates, het bulletin van de vereniging, berichtte over enkele acties van het CSI en publiceerde zelfs een artikel over de mensenrechten in Iran.36
Natuurlijk benaderden de comités ook andere, ideologisch neutralere organisaties. Amnesty International werkte bijvoorbeeld samen met het VIK aan een ‘adoptiecampagne’ voor Iraanse politieke gevangenen, waarbij vrijwilligers de Iraanse regering aanschreven over een gevangene op een lijst. Maar hier lijkt de dynamiek omgekeerd: de campagne was duidelijk een initiatief van Amnesty, het VIK fungeerde als steunpunt.

In het geval van het CSI kenden de betrokken organisaties de doelstellingen van het comité en aanvaardden zij willens en wetens dat ze als platform voor het comité dienden. Maar dat is niet altijd het geval. De strategie van het entrisme, voor het eerst gebruikt door de trotskisten in de jaren 1930, vond later ingang bij andere extreemlinkse groeperingen. Het is dus een traditie met een ideologische basis. Toch menen wij dat het CSI eerder uit gebrek aan publiek en middelen dan vanwege de ideologische verwantschap toenadering zocht. In het geval van het VIK konden de organisaties waaruit zijn leden voortkwamen en die gelieerd waren aan de KPB, als ‘entristen’ worden beschouwd. Zij mobiliseerden echter vrij kleine groepen. Het publiek van het VIK was bijgevolg kleiner dan dat van het CSI. Het CSI oversteeg de invloedssfeer van de partij, maar beperkte zich in zijn contacten toch tot links-progressieve organisaties. Het aarzelde bijvoorbeeld niet om openlijk kritiek te geven op Le Soir, een van de belangrijkste Belgische algemene dagbladen van die tijd, dat het toch een aanzienlijk forum had kunnen bieden.37

Opnieuw lijkt het ons dat deze kleine vereniging maar al te goed besefte dat haar impact beperkt was en dat ze daarom steun zocht bij grotere organisaties.

Het volstond echter niet dat de Iraanse solidariteitsorganisaties de grotere verenigingen benaderden. Die organisaties moesten ook bereid zijn om hulp te bieden. De Iraanse solidariteitsbeweging kon dus maar uit haar kleine kring breken omdat andere delen van het maatschappelijk middenveld openstonden voor haar discours en bereid waren om samen te werken.

De solidariteitsbewegingen wilden uiteraard zoveel mogelijk mensen overtuigen en mobiliseren. Maar ze beschikten niet allemaal over dezelfde middelen om dat te bereiken. In het geval van de Latijns-Amerikaanse landen konden de solidariteitsactoren rekenen op de belangstelling van de Belgen voor de Latijns-Amerikaanse cultuur om sympathie te wekken. Dit verklaart waarschijnlijk ten dele het grotere succes van bepaalde solidariteitsbewegingen voor landen als Chili en Nicaragua. Vele internationale solidariteitsverenigingen, zoals het CSI, volgden de strategie van de Rassemblement des Progressistes, dat de verschillende linkse groeperingen trachtte te verenigen.40 Maar zij deden dat niet allemaal. Zo bleven de maoïsten van het Comité Tchécoslovaquie-10 ans in de solidariteit met Tsjecho-Slowakije vrij geïsoleerd.41 Bovendien varieerde het spectrum dat de verschillende verenigingen bestreken, ofwel omdat ze bepaalde organisaties met opzet niet uitnodigden, ofwel omdat die organisaties weigerden mee te werken. Zo ontbreekt bijvoorbeeld de liberale pijler in de meeste van deze bewegingen.

Het was niet nodig om uit het niets netwerken te creëren. In die tijd bestonden er al veel structuren, die profiteerden van de ervaring van vroegere solidariteitsbewegingen. Als de structuren in kwestie middelen ter beschikking stelden van de nieuwe solidariteitsverenigingen, lieten zij hen met hun solidariteitsbewegingen aan de slag gaan. Dit was met name het geval met verscheidene partijen en vakbonden die zelf geen actie voor Tsjecho-Slowakije ondernamen, maar er toch prat op gingen dat zij de beweging steunden. Opnieuw menen wij dat het bestaan van dergelijke structuren de internationale solidariteitsbewegingen, die minder toenadering hebben gezocht tot andere, in staat hebben gesteld om toch een project op te bouwen.

Soms overschreden de samenwerkingen zelfs de nationale grenzen. Verscheidene internationale solidariteitsbewegingen streefden naar coördinatie op Europees niveau. Dat was echter niet altijd een succes: in 1982 haakte een aantal verenigingen af bij de oprichting van een Europese solidariteitszender met Guatemala, wat de plannen dwarsboomde. Het streven naar Europese coördinatie betrof vooral de Latijns-Amerikaanse landen. In de solidariteit met Oost-Europa waren de actoren terughoudender, omdat de problematiek veel meer verdeeldheid zaaide. De situatie van de solidariteit met Iran was weer anders. De maoïstische en moslimverenigingen van de ULB waren zeer goed verankerd in hun internationale netwerken. De band van het CSI met de Organization of the Democratic Youth and Students of Iran (ODYSI) daarentegen was minder duidelijk. Wellicht omdat deze relatie de steun van plaatselijke organisaties die de politiek van de Toudeh niet deelden, in het gedrang had kunnen brengen.

De beelden van deze verschillende media demoniseerden ‘de vijand’, namelijk het regime van Somoza en later de contrarevolutionairen, en schilderden het Nicaraguaanse volk af als slachtoffer. Ze toonden vooral vrouwen en jongeren, die verondersteld werden meer sympathie op te wekken. Bij de solidariteit met de Iraanse Revolutie zien we dezelfde mechanismen, ook al waren de formats minder gevarieerd, waarschijnlijk bij gebrek aan middelen. Het CSI en het VIK gebruikten affiches, maar bijvoorbeeld ook een pamflet om hun boodschap over te brengen.

De motieven van de actoren in de internationale solidariteitsverenigingen waren niet altijd belangeloos. Zo werden de Belgische socialisten actiever in de solidariteit met Polen nadat ze eind 1981 uit de regering-Martens V waren gestapt en in de oppositie belandden. Maar dat was nooit het enige bepalende element. Zo waren de christendemocraten zeer actief in de solidariteitsbewegingen, terwijl zij aan alle regeringen van de betreffende periode deelnamen. En bij de solidariteit met de Iraanse Revolutie namen vooral de oppositiepartijen in België het voortouw. Toch zien we dat ook de Franstalige socialisten – weliswaar schuchter – meededen, hoewel ze sinds de zomer van 1977 in de regering zaten. Dit toont de beperkingen van het door de Amerikaanse politicologen Margaret Keck en Kathryn Sikkink voorgestelde ‘boemerangmodel’. Daarbij vragen oppositiebewegingen in het buitenland aan activisten in het Westen om druk uit te oefenen op hun regeringen, zodat die op hun beurt druk zouden uitoefenen op de regeringen van die landen waarin die oppositiebewegingen actief zijn.42 Dit paradigma gaat tot op zekere hoogte op, maar ook wanneer activistische groepen verwant zijn met politieke families die regeringsverantwoordelijkheid dragen, werken ze er vaak volledig los van.

Het zou simplistisch zijn om de humanitaire en de politieke solidariteit als twee volledig gescheiden entiteiten te beschouwen, aangezien sommige groepen beide beoefenden en de eerste soms het doel van de tweede kon dienen.

In dit artikel hebben we naar een kleine internationale solidariteitsbeweging gekeken die er ondanks alles in geslaagd is een netwerk te mobiliseren. Deze beweging was duidelijk een verzameling van communisten, socialisten, vakbondsmensen, progressieve katholieken, pacifisten, een vereniging van maoïsten en een vereniging van moslims. Ze verenigde vooral ‘soixante-huitards’ en studenten, die vaak ook andere militante activiteiten ontplooiden.

De vergelijking met andere internationale solidariteitsbewegingen maakt het mogelijk een aantal specifieke kenmerken van de Belgische solidariteit met Iran te detecteren, zoals de relatieve afwezigheid van katholieken, die niet zo vanzelfsprekend is als het lijkt; de rol van immigranten, die evenwel niet doorslaggevend is; of de verankering in een netwerk, waarvan de ontwikkeling tussen het eind van de jaren 1970 en de jaren 1980 het ontstaan van kleinere internationale solidariteitsbewegingen mogelijk heeft gemaakt.

De vraag rijst ook of de solidariteit met Iran deel uitmaakte van een derdewereldbeweging, met andere woorden of ze paste in het kader van de betrekkingen tussen ‘noord’ en ‘zuid’ zoals dat het geval is met de solidariteit met Latijns-Amerika, of van de betrekkingen tussen ‘oost’ en ‘west’, zoals bij de solidariteit met Oost-Europa. Aangezien Iran geen deel uitmaakt van het Oostblok, zouden wij deze beweging veeleer klasseren als een onderdeel van de noord-zuidbetrekkingen. Temeer omdat de hoop die de Belgische activisten voor Iran koesterden, deel uitmaakte van de solidariteit met de derde wereld, hier opgevat als de projectie van westerse revolutionaire hoop op de landen van de derde wereld.45 In dit verband herinneren we aan de kritiek van Edward Said op het westerse beeld van het Midden-Oosten.46 Hij beschouwde het als een fantasieconstructie van westerse oriëntalisten die het Midden-Oosten een denkbeeldige homogeniteit toeschreven. Saids stelling heeft kritiek gekregen, maar is niet ongegrond. Ze sterkt ons in onze mening dat de verwachtingen van de westerse actoren ten aanzien van de Iraanse Revolutie, vooral bij hen die nooit in Iran waren geweest, veeleer van persoonlijke aard waren dan geïnspireerd door de realiteit zoals de Iraniërs die beleefden. Misschien is deze lezing ook toepasselijk op andere gevallen van internationale solidariteit.

Tot besluit willen we erop wijzen dat de internationale solidariteitsbewegingen niet onafhankelijk van elkaar waren en dat ze elkaar beïnvloedden. Zo overschaduwde de solidariteitsbeweging met Nicaragua die met Guatemala. Maar deze bewegingen konden ook een positieve invloed op elkaar hebben: de structuren die in vroegere bewegingen ontstaan waren, dienden vaak als basis voor latere.

Tot slot moeten we, ook al lijkt het evident, het belang van de historische context voor deze bewegingen onthouden, en in het geval van Iran het belang van de politieke geschiedenis. Zoals reeds vermeld is internationale solidariteit niet vrij van electorale belangen en kunnen de partijen die aan de macht zijn de betrokkenheid van de verschillende ideologische families bij de internationale solidariteit beïnvloeden, zonder daarom altijd beslissend te zijn. Maar ook andere factoren kunnen een rol spelen, zoals de economische situatie van de landen waarin deze bewegingen actief zijn, of de culturele identificatie met de bevolking van de betrokken landen.