“Ze zullen mijn vrijheid niet meer afnemen.” Drie stemmen over (on)vrijheid

Ik beleefde een zorgeloze kindertijd in het Perzië van sjah Mohammad Reza Pahlavi. Bij de uitroeping in 1979 tot Islamitische Republiek Iran, veranderde het verwesterde land in een religieus-fundamentalistische staat met dagelijks razzia’s en openbare executies. De autoriteiten legden strenge richtlijnen en straffen op. Lachen, naar muziek luisteren, nagellak gebruiken, zonder hoofddoek naar buiten gaan, met jongens praten, waren verboden. Als jong meisje kon ik van die zaken alleen maar dromen.  In 1993 vluchtte ik naar Nederland om daar een nieuw leven op te bouwen.

Om niet in je ontwikkeling te worden geremd, is het belangrijk bepaalde vrijheden te genieten die bij je leeftijd passen. Het gemis daarvan tijdens mijn tienerjaren voel ik nog. Zo ben ik in veel situaties nog altijd kinderlijk naïef en vaar ik blindelings op mijn gevoel. Vooral op zakelijk gebied ben ik vaak te goed van vertrouwen: als ik mijn woord nakom, ga ik er automatisch vanuit dat anderen dat ook doen. Met het gevolg dat ik regelmatig mijn hoofd stoot. Aan de andere kant heeft het strenge regime ervoor gezorgd dat ik extra alert ben op handelingen van de overheid. Ik heb een extra antenne ontwikkeld die me waarschuwt als zaken niet zuiver zijn.

Ik heb nooit kunnen begrijpen waarom de generatie van mijn ouders de vrijheid – die er ten tijde van de sjah wél was – zo gemakkelijk heeft prijsgegeven en in de valkuil van leugens en manipulatie is getrapt. Dat heeft niet alleen miljoenen levens gekost, maar er ook toe geleid dat de Iraanse burgers tot op de dag van vandaag het gelag betalen. Om die reden zal ik, ongeacht de gevolgen, nooit meer accepteren dat mij de vrijheid wordt afgenomen. Niet alleen omwille van mijzelf, maar vooral omwille van mijn kinderen en toekomstige kleinkinderen. Ik heb het leed gezien en gevoeld en weet dat onvrijheid elk aspect van het leven aantast. Zonder vrijheid verliest ieder individu zijn gevoel van eigenwaarde.

Als ik zie wat er vandaag in Iran gebeurt, is er, in vergelijking met mijn tienerjaren, niets veranderd. Nog altijd worden er dagelijks opstandelingen gemarteld en vermoord. Basisrechten worden niet toegekend. De jeugd is hopeloos en ziet geen toekomstperspectief. Het gaat niet, zoals iedereen denkt, om de onderdrukking van vrouwen – dat is slechts een vilein politiek spelletje van de dictatuur, om de aandacht af te leiden. De burgers van Iran vechten voor hun vrijheid. De hoofddoek- en kledingvrijheid zijn daar slechts een onderdeel van. We moeten stoppen met framen en niet alles in een kader willen plaatsen. Het gaat om the big picture. We worden in vrijheid geboren en hebben het recht om in vrijheid te leven tot onze journey op aarde erop zit.

De laatste keer dat mij naar vrijheid werd gevraagd, was vorig jaar in het Museum voor Humor en Satire in Gabrovo, Bulgarije. Ik had net de Emerging Artist Award gewonnen op de 25e Gabrovo Biënnale en had iets te veel van de kleurrijke cocktails op, toen een journalist besloot dat dit het juiste moment was om mij te interviewen. Ik stemde er onmiddellijk mee in het interview in verschillende talen te doen.

Ik herinner me de meeste vragen en antwoorden niet meer, maar wel dat mij ergens tijdens het interview gevraagd werd: ‘Wat is vrijheid voor jou?‘ Ik herinner me dat niet omdat ik een slim antwoord gaf, maar omdat ik het in het Oekraïens deed, en op dat moment van de avond was dat niet het beste idee. Hoewel ik Oekraïener ben – ik kom uit de zuidelijke stad Kherson, waar de meeste mensen Russisch spreken – ben ik ook grotendeels opgegroeid in Zwitserland. We gingen elke zomer op bezoek bij mijn oma in Kherson, en daar leerde ik Oekraïens door televisie te kijken of naar de mensen te luisteren. Ik heb het altijd begrepen, maar ben pas vanaf dit jaar actief Oekraïens gaan spreken en schrijven. Dit betekent dat ik voor het beantwoorden van filosofische vragen over vrijheid, absoluut niet klaar was. De volgende dag vroeg ik me af of ik het woord ‘vrijheid‘ correct had vertaald om uiteindelijk tot de conclusie te komen dat ik het verkeerd had gedaan. 

Ik dacht deze tekst te beginnen met een leuke anekdote, maar de waarheid is dat er geen tekst is. Ik wilde mezelf afleiden van de gedachte dat ik niets te zeggen heb over vrijheid. Tijdens mijn masterpresentatie heb ik zelfs gezegd dat ik er niet echt in geloof. Ik lijk misschien een pessimist, maar ik noem mezelf graag een realist. ‘Oekraïne‘ en ’vrijheid‘ kunnen als synoniemen worden aangezien, omdat de sterke wil tot onafhankelijkheid en nationale identiteit het land door verschillende bezettingen heen in leven hield. Eigenlijk kwam de betekenis van ‘vrijheid‘ voor mij het dichtst in de buurt tijdens de oorlog. Niet alleen toen we mijn grootmoeder eindelijk konden evacueren uit de bezette stad Kherson, maar ook toen ik zag hoe de Oekraïense gemeenschap samenkwam en men elkaar steunde in die moeilijke tijden.

Ik weet niet wat er met het interview is gebeurd, ik hoop dat het niet gepubliceerd is, maar ik heb het woord voor ‘vrijheid‘ opgezocht. In het Oekraïens betekent ’volya‘ zowel ’vrijheid‘ als ‘wil‘. Ik geloof in kleine vrijheden die we kunnen opeisen, kleine persoonlijke en mondiale overwinningen en dat ’willen‘ tot vrijheid leidt.

Als transgender persoon heb ik het gevoel dat het vijf tot tien jaar geleden makkelijker was om de overstap te maken. Dit gevoel is geen uitzondering binnen de transgemeenschap, die sindsdien in sommige delen van de samenleving steeds meer vitriool over zich heen krijgt. Ondanks het overweldigende wetenschappelijke bewijs dat aantoont dat genderbevestigende zorg niet alleen nuttig, maar ook levensreddend is, wordt de vrijheid om over te stappen ingeperkt – of dit nu sociaal, medisch of administratief gebeurt. Dit is met name het geval in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, waar verschillende conservatieve groeperingen hun krachten hebben gebundeld om de transgendergemeenschap tot centraal mikpunt te maken van hun cultuuroorlogen.

In de VS – waar ik oorspronkelijk vandaan kom – werden in 2022 driehonderd wetsvoorstellen ingediend die gericht waren op de LGBTQ+-gemeenschap, waarvan honderdveertig meer specifiek op  transgenderjongeren. Veel van deze voorstellen hadden betrekking op de toegang tot sport of  toiletten en op het verwijderen van bij de leeftijd passende sekse- en gendercurricula in openbare scholen.

Dit komt bovenop de dagelijkse discriminatie waarmee transgenders al worden geconfronteerd op de huizen- en arbeidsmarkt, en die in de hele VS legaal is en blijft. Nu nemen staten ook nog wetten aan die de toegang tot de toch al grotendeels ontoegankelijke gezondheidszorg voor transgenders verder beperken. Zo besloot Oklahoma in 2022 om staatsgelden in te houden voor ziekenhuizen die genderbevestigende gezondheidszorg bieden. Het wetsvoorstel dat in januari 2023 is ingediend, SB 129, zal deze zorg simpelweg strafbaar stellen voor alle inwoners tot aan de leeftijd van zesentwintig jaar. Texas is nog een stap verder gegaan en dreigt ermee een onderzoek in te stellen bij ouders die medische zorg zoeken voor hun transgenderkinderen en ze op te sluiten. Dit heeft ertoe geleid dat families de staat zijn ontvlucht om vervolging te voorkomen.

Deze pogingen om het bestaan van transgenders bij wet uit te bannen, zijn aangewakkerd door ‘stochastisch terrorisme’ van mediafiguren en politici. Hun hatelijke retoriek en complottheorieën hebben ook geleid tot bomdreigingen, aanvallen op openbare bijeenkomsten, een toename van haatmisdrijven en één massale schietpartij. Tot dusver …  Inderdaad, er wordt nu binnen de transgemeenschap gesproken over een aanhoudende genocide. Niet óf dit gebeurt, maar of we het fenomeen zó moeten omschrijven, want bij het woord ‘genocide’ voelen mensen zich ongemakkelijk. Vanuit mijn oogpunt als transgender persoon en historicus, denk ik dat er een genocide aan de gang is. En ik vind het prima dat mensen zich daar ongemakkelijk bij voelen.

• Shohreh Feshtali is auteur en podcastmaker. In haar debuutroman Gesluierde jaren (Batavia Publishers, 2021) vertelt ze over haar jeugdjaren in de fundamentalistische staat Iran. Ze schetst een beeld van de angst, machteloosheid en onderdrukking die het leven van een zeventienjarige moslima beheersen en van de strijd die zij en anderen voerden om tóch nog enige vrijheid te bereiken.

• Denys Shantar, geboren in 1997 in Cherson, Oekraïne, groeide op in Zwitserland. Hij behaalde een bachelordiploma in de Schone Kunsten aan de Universiteit van Zürich (2019) en een master in de kunsten (kostuumontwerp) aan het KASK (Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, Antwerpen). Hij stelde tentoon bij verschillende instellingen, o.m. bij de Quadriënnale religieuze kunst in Ieper Will it bloom this year? (2022). Op dit ogenblik is hij curator bij het Museum voor Religieuze Kunst in Brussel.

• Thomas Jacobs was tot eind 2022 onderwijs- en onderzoeksassistent bij de vakgroep geschiedenis van de UGent. Momenteel voltooit hij zijn proefschrift over diplomatieke protocollen uit het midden van de 17de eeuw. Hij komt tevens als activist op voor de rechten van transgenders en inheemse Amerikanen.