8, maart 2022
deliereman2_departementomgeving.jpg

Onlangs verscheen het lees- en kijkboek Tussen Dender en Mark, landschap in beweging van Eric Cosyns. Het boek brengt een ode aan het stiltegebied Dender-Mark dat vorig jaar de internationale Urban Quiet Park Award ontving, een primeur voor België en een bekroning voor twintig jaar bevlogen aandacht voor stilte, rust en ruimte. Want alweer twee decennia geleden was het pilootproject Dender-Mark het eerste stiltegebied in Vlaanderen en het derde in Europa. Intussen telt Vlaanderen tien erkende stiltegebieden en zet de Vlaamse overheid bijkomend in op luwte-oases in drukke omgevingen. Daarmee hoopt ze tegemoet te komen aan de toenemende behoefte aan stilte, rust en groen, vooral nu steeds meer wandelaars en fietsers de natuur intrekken op zoek naar dat ene schaars geworden goed: stilte. Freelance journaliste Colette Demil gidst u door het stiltelandschap.

Nooit had ik durven denken dat de streek waar ik opgroeide ooit zou prijken op de mondiale kaart met waardevolle gebieden. Want dat zijn ze, de stiltegebieden. Zij herbergen weliswaar geen mijnen met zeldzame mineralen of mondaine winkelstraten, maar wel iets veel belangrijkers: exclusieve, kosteloze en voor iedereen beschikbare plaatsen van rust en verbondenheid met de natuur. Plekken die uitnodigen tot ontmoetingen, met anderen of met jezelf. Bewegwijzerde stiltepaden die je door existentiële twijfels gidsen, je gedachten helpen ordenen, je soms de adem benemen maar je ook altijd weer rijkelijk van zuurstof voorzien. Stiltegebieden verbinden, bieden een plek om te schuilen en een habitat aan wie er wil blijven: nieuwkomers maar ook terugkomers, zoals ik. Het landelijk gebied dat ik als rijpe tiener ontvluchtte om de luide, bruisende wereld te verkennen, biedt me intussen al een paar decennia ruimte, stilte en inspiratie, een rustpunt en een oase van traagheid in de verkeersdrukke en volgebouwde contreien van het almaar meer verstedelijkte Vlaanderen.

SSStilte a.u.b.

Het drukbevolkte, door autowegen versnipperde Vlaanderen is een van de minst stille regio’s in Europa en kleurt dan ook rood op de European Quitness Index van het Europees Milieuagentschap. Die weinig benijdenswaardige positie is een blijver, want de cijfers uit het Ruimterapport Vlaanderen 2021 stemmen niet tot optimisme. Tussen 2000 en 2021 groeide de bevolking in het Vlaamse Gewest met 12% aan tot 6,65 miljoen inwoners. Niet alleen het inwonersaantal maar ook de bebouwde oppervlakte neemt continu toe, wat zorgt voor een verdere verstedelijking. Tussen 2013-2019 nam de open ruimte af met 12.500 ha. Samen met de exponentiële toename van het verkeer, de economische activiteiten en de bebouwing en urbanisatie, oefent de demografische evolutie niet alleen druk uit op onze vrije ruimte maar ook op ons leefklimaat.

Na fijnstof is geluidsoverlast de belangrijkste milieuoorzaak van gezondheidsproblemen. Zowel binnenshuis als in onze omgeving maakt lawaai, in alle vormen en gradaties en met pieken van geluidsoverlast, onherroepelijk deel uit van ons dagelijkse leven. De hang naar stilte wordt er alleen maar groter door, wat ook bleek uit de resultaten van de eerste stilte-enquête in Vlaanderen.

Tussen 2013-2019 nam de open ruimte af met 12.500 ha. Samen met de exponentiële toename van het verkeer, de economische activiteiten en de bebouwing en urbanisatie, oefent de demografische evolutie niet alleen druk uit op onze vrije ruimte maar ook op ons leefklimaat. 


Volgens de grootschalige, in 2019 door het onderzoeksbureau Indiville uitgevoerde enquête ‘Stilte in Vlaanderen’, vinden zeven Vlamingen op tien stilte en rust levensbelangrijk. Een kwart kende stilte de maximumscore 10 toe. En daarbij denken ze niet aan het fameuze muziekstuk silent piece van John Cage. Tachtig procent omschrijft stilte als de natuurlijke geluiden van vogels, bomen, wind en water. Dat is exact wat stiltegebieden te bieden hebben. In een stiltegebied overheersen natuurlijke geluiden, maar is er omwille van de menselijke aanwezigheid ook plaats voor omgevingseigen geluiden. Stilte is er geen afwezigheid van geluid, maar wel van storende of ongewenste geluiden. Fluitende vogels, ruisende bladeren in de wind, een blaffende hond, kabbelende beek, spelende kinderen, een boer met zijn tractor, lokaal autoverkeer, het geluid van machines tijdens agrarische activiteiten of natuur- of bosbeheer maken deel uit van het geluidsklimaat in een landelijk stiltegebied. Ze vormen er geen dissonant, maar horen er thuis. Meer zelfs, ze spelen een belangrijke rol bij de identificatie en afbakening van stiltegebieden.

Hoe het groeide

Wat maakt een stiltegebied uniek? Al in de jaren 1990 voerde de Vlaamse overheid studies uit om stiltegebieden in kaart te brengen. Hoe ging zij daarbij te werk? Die vraag legden we voor aan Gilke Pée van het Departement Omgeving, dat sinds de fusie (2017) van de departementen Leefmilieu, Natuur en Energie en Ruimte Vlaanderen, instaat voor de realisatie van een kwaliteitsvol leefmilieu en de ontwikkeling van een geïntegreerd omgevingsbeleid. ‘Voor de selectie keek de Vlaamse overheid toen naar wegenkaarten, de Groene Hoofdstructuur, het gewestplan en de Biologische Waarderingskaart, natuurreservaten en beschermde landschappen. Op basis daarvan werden een twintigtal gebieden en hun akoestische kwaliteit onderzocht. Omdat de manier van werken niet voor elk gebied exact dezelfde was, bleef de vraag hoe de resultaten moesten worden geïnterpreteerd. Daarom werd in 2005 in samenwerking met de Universiteit Gent een aantal criteria ontwikkeld voor stiltegebieden.’

‘Sindsdien kijken we bij de beoordeling van een potentieel stiltegebied naar het geluidsniveau, uitgedrukt in LA50 en gemeten gedurende 15 minuten. LA50 staat voor het geluidsniveau dat je gedurende 50% van de tijd hoort. 50% van de tijd is dat dus luider, 50% van de tijd stiller. Verder registreert de meting het aantal gebiedsvreemde geluidsgebeurtenissen die je gedurende 15 minuten percipieert, en het percentage van de tijd dat je gebiedsvreemde geluidsgebeurtenissen waarneemt. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen landelijke gebieden, gebieden met zachte recreatie en gebieden met veel verblijfsrecreatie. Wat bevattelijker uitgedrukt in decibels, bedragen in een stiltegebied de omgevings- of achtergrondgeluiden niet meer dan 35 tot 40 dB(A). De toevoeging (A) geeft aan dat de geluidssterkte door middel van filtering voor het menselijk oor waarneembaar is gemaakt.’

Meetpunt in een Stiltegebied

Meetpunt in een stiltegebied © departement Omgeving.

Juridisch stommetje spelen

Vlaanderen kent geen specifieke wetgeving over stiltegebieden. Bovenstaande geluidscriteria zijn opgenomen in een leidraad voor de creatie van een landelijk stiltegebied, maar hebben geen juridische draagkracht. Stiltegebieden worden dus bijvoorbeeld niet omschreven in het Vlaams Reglement betreffende de Milieuvergunning (Vlarem) en zijn niet officieel aangeduid in het  Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen. De Europese richtlijn omgevingslawaai (2002/49/EG)  richt zich vooral op het verminderen van verkeerslawaai, hoewel ze ook aandacht vraagt voor stille gebieden zowel binnen als buiten agglomeraties, zonder evenwel daarvoor criteria of doelstellingen vast te leggen.

Gilke Pée: ‘De Vlaamse overheid heeft bewust gekozen om stiltegebieden niet in een juridisch kader te gieten. Het kwaliteitslabel voor stiltegebieden is een instrument om geluidskwaliteit onder de aandacht te brengen. Stiltegebieden geven een extra dimensie aan de beleving van de omgeving en het landschap, bieden een antwoord op de vraag naar rust en stilte van bewoners en bezoekers, en vormen een waardevol en bio-divers patrimonium voor de toekomstige generaties. Een lokale overheid kan zelf beslissen voor welk gebied ze  een kwaliteitslabel aanvraagt en met welke partners ze daarvoor samenwerkt. Meestal gaat het om samenwerkingsverbanden tussen het gemeente- of stadsbestuur en de provincie, eventueel aangevuld met andere actoren zoals een Regionaal Landschap of een sociaal-culturele organisatie, zoals de vzw Waerbeke. De Vlaamse overheid duidt zelf geen stiltegebieden aan. Ook gelden er geen geboden, verboden of restricties in het gebied, tenzij de lokale overheid daar zelf werk van maakt. Uiteraard gaan we ervan uit dat die lokale overheid rekening houdt met de vrijwaring van de stilte in het gebied, en dus geen activiteiten of ontwikkelingen toelaat die de geluidsbelasting negatief beïnvloeden.’

Stiltegebieden geven een extra dimensie aan de beleving van de omgeving en het landschap, bieden een antwoord op de vraag naar rust en stilte van bewoners en bezoekers, en vormen een waardevol en bio-divers patrimonium voor de toekomstige generaties.

Stilte maal tien

Zodra de samenwerkingsovereenkomst is afgerond en er in een regio, bij verenigingen en bij inwoners een voldoende groot draagvlak kan worden aangetoond, kan de procedure van start gaan. Achtereenvolgens worden een inventarisdossier opgemaakt, de akoestische criteria getoetst, het kwaliteitslabel aangevraagd en ter afronding het stiltegebied erkend. In een eerste fase inventariseert de gemeente, stad of provincie de plus- en minpunten van het gebied. Die inventaris geeft, als een soort SWOT-analyse, een overzicht van de belangrijkste geluidsbronnen en troeven, maar ook van de minder goede kanten van het gebied. Als uit het inventarisatiedossier blijkt dat het gebied wegens de afwezigheid of minimale aanwezigheid van storende akoestische bronnen een goede kans maakt op erkenning, volgt de toetsing aan de akoestische criteria. Bij een positieve evaluatie en mits een voldoende groot draagvlak, kan de lokale overheid het kwaliteitslabel aanvragen. Dat label, met een tot drie sterren, geldt in eerste instantie voor vijf jaar, en kan na die periode en na een nieuwe evaluatie voor tien jaar  worden toegekend.

Anno 2022 telt Vlaanderen tien landschappelijk verscheiden regio’s met het kwaliteitslabel Stiltegebied: Gerhagen in Tessenderlo; de Schelde-oevers in Bornem; Kempenbroek op de grens van Bocholt, Bree en Kinrooi; De Liereman in Oud-Turnhout; Zwarteput op de grens van Bilzen, Lanaken en Zutendaal; Altenbroek in Voeren; Kalmthoutse Heide in Kalmthout; Wortel-Kolonie in Hoogstraten; Gestel in Berlaar; Dender-Mark in de driehoek Ninove-Geraardsbergen-Galmaarden. Goed nieuws: naar analogie met de Grote Routepaden is er binnenkort een stiltewandelingenknooppunt dat alle stiltegebieden in Vlaanderen verbindt.

Het kersverse stiltewandelingenknooppunt voert wandelaars langs alle stiltegebieden in Vlaanderen.

Het kersverse stiltewandelingenknooppunt voert wandelaars langs alle stiltegebieden in Vlaanderen © departement Omgeving.


Dender-Mark, een glooiend gebied van 28 vierkante kilometer tussen de rivieren Dender en Mark dat zich schrijlings op de grens tussen de provincies Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant bevindt en dat als Vlaams pilootproject fungeerde, werd dus nu als eerste Belgisch stedelijk stiltegebied bekroond met een Urban Quiet Park Award.  Daarmee schaart het zich aan de zijde van Hampstead Heath nabij Londen, Parc Del Montnegre i el Corridor nabij Barcelona en het Yangmingshan National Park in Taiwan. Dit jaar reserveert initiatiefnemer Quiet Parks International, een non-profitorganisatie die zich wereldwijd inzet voor het behoud van stilte(plekken), nog awards voor vijf parken in Stockholm, de begraafplaats Père Lachaise in Parijs en de Wellington Town Belt in Nieuw-Zeeland. Intussen scherpt de award de internationale aandacht aan voor de stiltegebieden in Vlaanderen en voor het goudhaantje Dender-Mark in het bijzonder.

Dag vol stilte

De stuwende kracht achter het stiltegebied Dender-Mark en tal van andere aanverwante initiatieven, is de sociaal-culturele organisatie Waerbeke, met ae. De naam refereert aan Waarbeke, met 240 inwoners de minst bevolkte deelgemeente van Geraardsbergen en een van de stilste plekken van Vlaanderen. Uitgebreide geluidsmetingen toonden enkele jaren geleden een achtergrondgeluid overdag beneden 30 dB(A), een uitzonderlijk lage waarde. De vzw Waerbeke ontstond naar aanleiding van de opstart van Dender-Mark en evolueerde van burgerbeweging met een begeesterende lokale werking tot een brede sociaal-culturele organisatie met een invloedrijke stem in het Vlaamse beleid rond stiltegebieden en luwte-oases. De vzw Waerbeke ondersteunt en promoot de integratie van stilte in alle sectoren van de samenleving. De breed vertakte organisatie informeert en sensibiliseert, biedt vorming en geeft uiteenlopende publicaties uit waaronder Ode aan het wandelen en Over stilte van de Franse antropoloog en schrijver David Le Breton. Daarnaast zet de vzw Waerbeke in Vlaanderen, Brussel en Nederland publieksgerichte projecten op rond stilte, rust en ruimte. Een gemeenschappelijk project is de jaarlijkse Dag van de Stilte op de laatste zondag van oktober, dit jaar dus op zondag 30 oktober.

Ankerplaats van de vzw is het Waerbekehuis. Die centraal gelegen ontmoetingsplek huisvest onder andere een informatie- en bezoekersportaal, vormt het vertrek- en eindpunt van de stiltewandelingen en fungeert als decor voor de Waerbeke Podcast, stemmen uit het stiltegebied, van VRT-journaliste Kristien Bonneure. Maar Kristien Bonneure is niet de enige die hier af en toe neerstrijkt.

Situering van het stiltegebied Dender-Mark

Situering van het stiltegebied Dender-Mark© departement Omgeving.

Ruimte voor kunst en literatuur

Het stiltegebied Dender-Mark wordt steeds sterker omhuld door een iconisch aura. Talrijk zijn de kunstenaars en schrijvers die er stilte en inspiratie zochten, zoeken en vinden. Beeldhouwer Koenraad Tinel is er thuis en smeedt er zijn monumentale sculpturen en intimistische beeldverhalen, met uitkijk op de Brabantse trekpaarden en op de Pajottenlandse Congoberg, een oogstrelende heuvelrug in het weidse landschap. Inwoner Urbanus gooit er zijn zotskap af en ontpopt er zich als een gedreven natuurbeschermer. Passanten Jonathan Coe, Ulrika Draesner, Tommy Wieringa, Daniël Billiet en Nobelprijswinnares literatuur 2018 Olga Tokarczuk verbleven als writers in residence in de welbekende Villa Hellebosch. Om maar te zwijgen van de vele recreanten, wandelaars en dagjestoeristen die hun luidruchtige, vaak stedelijke en stresserende omgeving ontvluchten op zoek naar rust, ruimte, digitale detox, onthaasting, troost, zingeving, of gewoon naar stilte voor zichzelf. Want in de commons van een stiltegebied is de stilte van niemand en toch van iedereen.

Colette Demil is freelance journaliste en auteur van tal van informatieve boeken. 

Zin om de taal en vele aspecten van de Stilte te ontdekken?