Secret Santa in 68 Sint-Maarten. Computeronderzoeksteunde kalenderrituelen in 2019 en 2020: een gevalstudie

December is een maand vol feestdagen, in België ook een maand waarin veel mensen in de winkels op zoek gaan naar het perfecte cadeau voor een familielid, vriend of vriendin. Zo organiseert de scoutinggroep 68 Sint Maarten in en rond Deurne, Antwerpen (of, in scoutsgeografie, in district Morckhoven, gouw Heide) elk jaar een kerstfeestje voor de scoutsleiding. Het is de bedoeling dat iedereen één cadeau koopt. De COVID-19-pandemie veroorzaakte in 2020 en 2021 echter een situatie in België waardoor dit feest niet volgens de normale werking kon plaatsvinden. Maar dit opende tegelijk ook nieuwe onderzoeksmogelijkheden. Het geven en aannemen van cadeaus legt een bijzondere weg af met vele verschillende sociale kwesties van schuld en het vereffenen van die schuld.

Geïnspireerd door diverse modellen die in een inleidende cursus antropologie/etnologie aan eerstejaarsstudenten conservatie-restauratie (Universiteit Antwerpen) worden aangereikt, wordt onderzocht of er systemen of patronen kunnen worden aangeduid om zoiets te organiseren of te genereren. Bronislaw Malinowski, Marcel Mauss, Arnold Van Gennep, Claude Levi-Strauss, Clifford Geertz of Annette Weiner bijvoorbeeld, en hun onderzoek over geschenken en groepsdynamiek: bieden ze inspiratie of inzichten om het samenleven vandaag te decoderen of te begrijpen?

Dit onderzoek gaat in op de vraag of er een structuur in het pakjessysteem van een groep, in casu 68 Sint-Maarten kan worden getraceerd, en al helemaal als daar een applicatie zoals Secret Santa wordt gebruikt. Hoe oefent de COVID 19-pandemie invloed uit op die structuur? Of is er geen invloed? Wat is de draagkracht van de feestformule als er veranderingen moeten plaatsvinden en hoe flexibel kunnen mensen omgaan met veranderingen in tradities? Al heeft iedereen de vrije keuze in het kiezen van cadeaus, toch is dit ook uitdrukkelijk een 'groepsproces'. De relevantie van die stelling komt tot haar recht wanneer we zo’n volledig systeem kunnen begrijpen en de afwijkingen kunnen verklaren. Wat brengt mensen ertoe om een bepaald cadeau van vijf euro te kiezen en wordt zo’n cadeau gekoesterd en onthouden? Is dit een ondoordringbaar geheim dankzij de 'secret' van Santa, zoals de titel van de applicatie belooft?

De scoutinggroep 68 Sint-Maarten (A2168G) is een gemengde jeugdbeweging van 6- tot 18-jarigen, onderverdeeld in kapoenen, welpen en wouters/kabouters, pioniers, jonggivers, givers en maxi-givers en jins. Voor dit onderzoekje is de hele scoutsleiding ondervraagd over de Secret Santa-edities van 2019 en 2020. Er is gevraagd wat ze hebben gegeven en gekregen. 32 van de 37 personen in de leiding in 2019, hebben deelgenomen aan de enquête over Secret Santa. Tijdens de Corona-editie van 2020 waren dat 36 van de 46 leden die toen in de leiding waren. 22 mensen hebben aan beide edities meegedaan. Er zijn 9 mensen gestopt na 2019-2020 en er zijn 13 mensen bijgekomen in 2020. De oorzaak van het wisselend aantal mensen is vooral een kwestie van leeftijd, omdat elk jaar oudere leiding stopt en jongere leden als leiding aansluiten.

Sinds 2015 heeft de scoutinggroep 68 Sint-Maarten er een nieuwe traditie bij: Secret Santa. Secret Santa is een feest waarbij mensen in een groep een willekeurig lotje trekken van iemand in die groep. Dit gebeurt volledig anoniem zodat niemand elkaars getrokken lotje weet. Vervolgens koopt of maakt iedereen een cadeau voor de persoon van het getrokken lotje. De waarde wordt vooraf vastgelegd. De cadeaus worden uitgewisseld op een afgesproken datum met eventueel een spel dat de volgorde bepaalt.

Deze formule introduceerde de scoutinggroep in 2015, waarna de jaren hierop gelijkaardige edities volgden met een aantal toevoegingen. De scoutinggroep kiest vooraf een geschikte datum voor het feest dat rond de laatste schooldagen van december en voor één januari plaatsvindt. Dit beslist de groep via een poll die wordt gedeeld op een Facebookpagina (bijvoorbeeld de privéfacebookgroep Leiding 68, kerstfeestje poll, 28/11/2019). Nadat iedereen de poll heeft ingevuld, wordt er een nieuw bericht geplaatst met de meest gekozen datum. De organisatoren vragen vervolgens om onder het bericht de e-mailadressen te plaatsen van de deelnemende leiding, zodat de loting kan beginnen. Deze loting verloopt via Drawnames, dit is een site gebouwd voor het voeren van anonieme lotingen. Voor IP-adressen in België gaat het om www.drawnames.be, maar het is een internationaal systeem waar bijvoorbeeld in 2021 meer dan 18,5 miljoen namen werden ingegeven. Het doel van zo’n lotingsysteem is dat iedereen een willekeurige naam krijgt en niemand zichzelf kan trekken. Bij de loting vullen de deelnemers een verlanglijstje in, dit speelt een belangrijke rol voor iemand die een persoon trekt die hij of zij niet goed kent. Deze loting wordt tussen de twee en vier weken voorafgaand aan het kerstfeest uitgevoerd.

De organisatoren van het eindejaarsfeest van scoutinggroep 68 Sint-Maarten vragen om voor een waarde van 5 euro een cadeau te kopen of een cadeau te maken. Dit is een duidelijke afspraak die elk jaar terugkomt met als doel ervoor te zorgen dat iedereen een cadeau van 'gelijke waarde' krijgt. Daarnaast wordt er bij deelname gevraagd om 2 euro te storten op een rekeningnummer zodat er eten en drank voorzien kan worden tijdens het feest. Behalve in 2017, toen werd 3 euro gevraagd vanwege grotere inspanningen van de organisatoren. Iedereen komt op het afgesproken uur van het feest samen op het scoutsterrein. Sommige mensen komen verkleed in een passende kerstoutfit.

De groep speelt dan een spel dat bepaalt wie als eerste zijn of haar pakje mag openen. Dit zijn spelletjes zoals het draaien van een fles op de grond of een kringspelletje. De beginnende persoon zoekt zijn of haar cadeau onder de kerstboom en mag deze vervolgens openmaken, waarna de gever zich bekend maakt. De ontvanger bedankt de gever met een knuffel en soms een kus op de wang, gevolgd door veel gejoel van de groep. Daarop opent de gever het cadeau met zijn of haar naam op. Dit verloopt vrij identiek doorheen de avond. Bij sommige cadeaus wordt langer stilgestaan dan bij andere. Nadat iedereen zijn of haar cadeautje hee! gekregen, kan er een heus kerstfeestje van start gaan.

Voor de editie van 2019 heeft Flynn Hermsen, scoutsleider en anno 2021-2022 eerstejaarsstudent bachelor conservatie-restauratie, 32 deelnemende leiding van de 37 leiding ondervraagd over het cadeau wat zij hebben gegeven en gekregen tijdens die editie. Hij bedacht ook een passende methode. Vijf van de 37 leiders konden niet meedoen vanwege een ander feest of werk en er was dus geen reden om hen te bevragen. Tijdens de bevraging herinnerde 28,125 % (15) niet meer wat ze hadden gegeven en 15,625 % (5) wist niet meer wat ze hadden ontvangen. Drie mensen hadden fout geantwoord in hun bevraging, dit gebeurde door vergissing van de herinnering. Het is gelukt de hele lijn te reconstrueren van gevers en nemers, aan de hand van mensen die in hun antwoorden gaven dat door andere mensen werd bevestigd. Hierdoor werden de drie fouten eruit gehaald.

Uit de bevraging komen verschillende categorieën naar voren die meer dan één cadeau overeenkomstig hebben. De categorie met het hoogst aantal cadeaus zijn de alcoholische dranken: verschillende speciale bieren en wijn. Daaropvolgend komt de zelfcreatie (15,6 %), cadeaus die zelf zijn gemaakt. Voorbeelden zijn zelf bedrukte T-shirts, een overlevingspakket voor de examens en een versiering. Daarna volgen spelletjes en gezelschapsspelletjes die allebei 12,9 % uitmaken van het totaal. Opmerkelijk hieraan is dat er drie keer een spel wordt gegeven rond het drinken van alcohol en één puzzel. Vervolgens was er de categorie sokken met 12,5 % en mokken met 9,4 %. Tenslotte werden er drie traktatiekaarten gegeven met een aandeel van 9,4 %. De groep andere 25,0 % omvat alle cadeaus die niet specifiek kunnen worden onderbracht in een categorie. Dit zijn: een scoutingfluitje, kaarsen, een plant, tekenspullen, een gsm-houder, een set post-its, een tandenborstel en snoepgoed.

In december 2020 was het niet toegelaten om met meer dan vier mensen binnen samen te komen, vanwege de COVID-19-pandemie. De aangestelde organisatoren hebben toen een alternatief bedacht om het kerstfeest door te kunnen laten gaan. Ze hebben het voorstel gedaan om het feestje via een googlemeeting te organiseren met voorafgaand een online quiz. Het maken en regelen van de datum en lotingen is helemaal hetzelfde verlopen als de jaren daarvoor. De COVID-19-pandemie verhinderde echter ook de verdeling van de pakketjes, waarvoor er ook een alternatief werd bedacht. Twee vrijwilligers van de scoutinggroep meldden zich aan om de pakjes van iedereen individueel rond te brengen van huis tot huis, verkleed als kerstman met zijn rendier. Er werd aan iedereen gevraagd om zijn of haar pakje in het lokaal van de scouts te leggen voor 12.00 u. ‘s middags op 22 december. Voorafgaand aan de pakjesronde was er deze keer een kahootquiz. Dat is een quiz waarbij iedereen individueel meespeelt en er op elke vraag vier oplossingen te zien zijn waarvan er één juist is. Het doel van de quiz is om zoveel en zo snel mogelijk alle vragen te kunnen beantwoorden. De winnaar mocht als eerste zijn of haar pakje openen. Dit deed de persoon voor een camera, online dus, zodat iedereen in de vergadering live kon volgen. Nadat het pakje was geopend mocht de persoon zeggen van wie het cadeautje kwam en kon vervolgens kon hij of zij het pakketje openen.

Voor het onderzoek over 2020 heeft Flynn Hermsen 36 deelnemende mensen van de 46 in de leiding ondervraagd. 10 leiders konden niet meedoen aan de activiteit vanwege een ander feest of werk en er was dus geen reden om hen te bevragen. Tijdens de bevraging herinnerde 27,78 % (10) niet meer wat ze hadden gegeven en 13,89 % (5) wist niet meer wat ze hadden ontvangen. Vier mensen hadden fout geantwoord in hun bevraging. Het is uiteindelijk gelukt de hele lijn te reconstrueren van gevers en nemers. Uit de ondervragingen konden dezelfde categorieën worden gemaakt als de editie van 2019 met uitzondering van één afwijkende categorie van deze editie die later wordt besproken. Ten eerste valt de grootste groep binnen de categorie van alcoholische dranken 25,0 % op, dit zijn speciale biertjes en een fles cava. Daaropvolgend komen de categorieën mokken en spelletjes met beide een aandeel van 13,9 %. Onder mokken worden tassen, wijnglazen en bekers verstaan. Bij spelletjes zitten drie drankspelletjes, één puzzel en dobbelstenen. Ten derde wordt er aan 11,1 % sokken gegeven en 11,1 % aan zelfcreaties. De zelfcreaties bestaan uit kunstwerken, kerstkoekjes en een persoonlijk overlevingspakket. Tenslotte werd voor 5,6 % aan planten gegeven. De groep anders omvat: een brillendoosje, T-shirt, een wegwerpcamera, badzout, sierfles, thee en een tandenborstel.

De volgende paragraaf gaat verder in op de resultaten en de ervaringen van de twee edities. De verschillen tussen de twee edities van geschenken zijn miniem in de opgestelde categorieën. Tijdens beide edities gaven de meeste mensen alcoholische dranken. Daarnaast konden in beide edities de giften: mokken, zelfcreaties, sokken en spelletjes worden onderverdeeld. Deze edities verschillen alleen maar vanwege de categorie in jaar het 2019 met Bonnen en in 2020 met Planten. De overeenkomsten tussen de twee jaren tonen aan dat er een patroon in de grote categorieën lijkt te bestaan. Het is overigens te verwachten dat hierin een structuur wordt gemaakt en dat deze categorieën niet toevallig een tweede keer terugkomen.

De editie van 2020-2021 die door de coronapandemie grotendeels in een onlinewereld plaatsvond, kunnen deze resultaten niet aantonen, maar de cadeaus veranderden niet. De ervaringen uit beide edities waren verschillend. Enkele bevraagden hechtten een grotere waarde aan een feest zonder afstand. Tijdens de kerstfeestjes staan de zelfgemaakte cadeaus altijd onder veel belangstelling van de deelnemers en wat dit tot een populair cadeau maakt. Daarnaast zijn de commentaren en appreciaties groter bij cadeaus die een diepere betekenis geven aan de persoonlijkheid van de ontvanger, waardoor ze tot de beste en geliefde giften behoren. Onder de zelfcreaties wordt ook in beide edities een cadeau gegeven dat gelinkt is aan zijn of haar totem. Een totem is een dier dat bepaalde karaktereigenschappen bezit en hiermee overeenkomt met de karaktereigenschappen van een persoon.

Deze eigenschappen worden door Scouts en Gidsen Vlaanderen bedacht en staan vast binnen de scoutsverenigingen. Elk persoon in de leiding van de groep hee! zijn of haar totem gekregen toen hij of zij lid was bij de scouts. Deze totem die een dier voorstelt wordt pas gegeven als een lid een serie van opdrachten, ontberingen en fysieke oefeningen hee! doorstaan. Een totem is een symbool dat sterk verbonden is met de persoon. Dit is een zeer geschikt uitgangspunt voor een zelfcreatie. Zo’n cadeau wordt gemaakt door iets te vinden dat een herinnering, een gebeurtenis of een 'levensveranderende' betekenis bevat.1

Daarnaast wekt de ervaring van een deelnemer een schuldgevoel op, wanneer hij of zij een keer een zeer goed cadeau kreeg en hij een minder goed cadeau aan iemand anders had gegeven. Waarop hij vervolgens in het jaar daarna voor iemand anders een beter cadeau voorbereidt. Dit laat zien dat het niet noodzakelijk is dat iemand die een 'schuldgevoel' heeft, dit terug moet geven aan diezelfde persoon maar dit kan gebeuren via een cadeau aan een ander persoon binnen dezelfde groep. Dit gebaar moet niet enkel worden gerelateerd aan een bepaalde persoon, maar lijkt ook een gift aan de hele groep.

De resultaten tonen een structuur door de twee jaren heen, een structuur die niet zozeer wordt bepaald of is vastgelegd, maar wel binnen de sfeer en cultuur van de groep past. Deze cadeaus passen zich aan de groep aan. De deelnemers bedenken een cadeau dat niet enkel bij de persoon past maar ook binnen de sfeer in de groep. Een deel van de cadeaus komen elk jaar terug en worden onbewust onthouden tot het volgend jaar om vervolgens tot een gelijkmatige structuur te bekomen. Dezelfde structuur ontstaat ook tijdens de coronapandemie en laat zien dat niet dit soort externe invloeden het koopgedrag veranderen maar er echter wel andere invloeden kunnen zijn. Wat zou de impact van een hype of plotse trend op het gedrag zijn en zou de oude structuur terugkeren als de trend voorbij is? Hoewel de categorie anders uit de resultaten een onduidelijke en vage groep is laat de recurrente structuur het toe om bepaalde voorspellingen van dit jaar te doen. Alleen als de daaropvolgende jaren aantonen dat deze structuur standhoudt, kan er verder worden op ingegaan.

Een structuur komt tevoorschijn die niet bepaald of bedacht is maar wel ge(co)creëerd. De mensen uit deze groep hadden en hebben de vrije wil om iets te kopen en zouden moeten leiden tot een groter aantal verschillende types cadeaus, maar dit gebeurt echter niet. Een sterke invloed van de groepssfeer speelt een belangrijke rol omdat het ook een groepsgebeuren is dat er niet los van staat. Het is niet de inhoud van de cadeaus die dit feest zo populair maakt, maar het concept dat deze mensen iets krijgen en geven aan een willekeurig iemand.

Dit was een verkorte weergave van de resultaten van één van de tientallen werkstukken die de eerstejaarsstudenten conservatie-restauratie van de Universiteit Antwerpen in 2021 maakten in het kader van een cursus waarin ze als (gemiddeld) achttien jaar oude student werden ingewijd in wat 'antropologie', 'volkskunde' of 'etnologie' wordt genoemd. De opdracht om het begrippenapparaat of modellen van die disciplines of de bijbehorende 'blik' of aandacht voor patronen en eigenaardigheden toe te passen (als attenderend kader) op kalenderfeesten in de eigen leefwereld leverde vele interessante resultaten op.2 De disruptie die COVID-19 betekende en het vergelijkend onderzoek dat zo mogelijk was, deels door wat de overleden VUB-ererector Caroline Pauwels de “brutale digitale transformatie” heeft genoemd (om de academische lespraktijken in de jaren 2020 en 2021 te omschrijven), droegen daaraan bij. Wat bijvoorbeeld opvalt, is de bijzondere rol die smartphones, sociale media of computers hierbij speelden, zowel bij het onderzoek als bij de feesten zelf. Met foto’s en filmpjes – maar ook als groep in computerondersteund netwerk – werden allerlei opmerkelijke fenomenen, patronen en transformaties in de nabijheid 'betrapt' en vastgelegd, zowel in vriendengroepen, jeugdbewegingen en families, als ook in het dorp of de stad. Niet sterk gehinderd door vaste categorieën en invuloefeningen van oud onderzoek over de jaarcyclus, bleken beginnende onderzoekers in staat aan te tonen hoeveel inzichten kunnen worden gegenereerd door de verschillende instrumenten die ze in handen hebben, ‘digital tools’, oude en nieuwe vragen, aan te wenden.

De vingeroefeningen om te achterhalen hoe een Secret Santa-formule kan worden gedecodeerd of wat een pandemie betekent voor de relaties in families en online-gemeenschappen, door het simpelweg te vragen aan de leden van een groep, online of face to face, zijn even eenvoudig als 'eye-openend'. Drawnames blijkt bruikbaar voor verschillende rituelen in de levens-en jaarcyclus. Heel de erfenis van vele decennia volkskundig of antropologisch onderzoek kan helpen om de aandacht te scherpen of ongewone vragen te stellen, en in handen van jonge mensen met eigentijdse 'sociale media' kan dit snel tot resultaten leiden, ook bij het ontdekken van patronen bij de interactie tussen 'cybercultuur' en wat vroeger 'volkscultuur' werd genoemd.