Schrijven onder invloed: een handleiding

In het voorjaar van 2023 volgde ik bij de Mexicaans- Amerikaanse schrijver Daniel Saldaña Paris een workshop over Drug Writing. Hij gaf les van achter zijn computer in New York. Wij, Europese schrijfleerkrachten, zaten, verspreid over het continent, achter die van ons.

Saldaña Paris vertelde het volgende: “Wie over drugs schrijft, komt dezelfde paradox tegen als wie over het erotische en het sublieme wil vertellen. Sommige bewustzijnstoestanden die door drugs ontstaan flirten met de grenzen van taal.

De taal lijkt simpelweg niet te zijn uitgerust om te beschrijven wat er precies gaande is. Een onervaren auteur zal dan proberen om zijn ervaring met metaforen uit te drukken. Maar hoe meer ze dat doen, hoe meer hun beschrijvingen clichématig, of zelfs vlak worden. Het bewustzijn komt onder invloed vaak over als een droom. Maar eigenlijk wil niemand de droom van een vreemde horen als we niet ook wat weten over zijn leven en zijn achtergrond.”

“Om die reden is het aan te raden dat de verteller zich naar een hoek van de kamer begeeft en van daaruit beschrijft. Dat is beter dan in het midden te blijven staan. Een getuige die van buitenaf kijkt kan zijn psychedelische ervaring wel beschrijven, maar in de plaats van helemaal in zijn ervaring zelf te duiken, kan hij ook de wereld schetsen waarin die plaatsvond. Dat geeft meer contrast, en trekt de ijle droom aan een touwtje naar een vaste grond. Ik zet mijn eigen schrijfstudenten het liefst zo in gang.”

In december 2023 zat ik in het auditorium bij een lezing over ‘inspiratie’ van Ap Dijksterhuis. Hij vertelde er uitgebreid over hoe je die kunt opwekken. Daarin speelde vooral de onbewuste denkkracht een rol. Dijksterhuis vertelde over hoe wandelingen, bus- en treinriten, de haag scheren, baden, de afwas doen, een ‘default mode netwerk’ in het brein activeren waarmee je aan de slag kunt gaan om ideeën op te wekken en problemen op te lossen. Je geeft je hersenen een opdracht, je doet een klusje zonder er nog verder over na te denken, en als je daarna weer aan de slag gaat met die opdracht, gaat het ineens veel makkelijker.

Voorts had hij het nog over het verschil tussen convergent en divergent denken. Het divergente denken is een flexibele denkwijze waarbij heel veel ideeën worden gecombineerd, terwijl het convergente denken er net op gericht is om die ene juiste optie te kiezen. Hoe ouder je wordt, hoe convergenter je gaat denken.

Het is daarom de uitdaging om af en toe op reis te gaan en je brein door elkaar te schudden zodat je weer frisser je mogelijkheden onderzoekt. Of, zoals hij op de universiteit in Nijmegen onderzocht, een VR-bril op te zetten waarin bijvoorbeeld de wetten van de fysica worden beproefd. Wie na een VR-sessie problemen voorgeschoteld krijgt, blijkt er creatiever mee om te kunnen gaan dan de controlegroep.

Ik durfde Dijksterhuis na de lezing te vragen of ook drugs inspiratie kon genereren, en hij vertelde me dat daarover nog niet zoveel geweten is. “Dat is ook niet zo raar omdat je daar niet zomaar toestemming voor krijgt”, zegt hij. “Over alcohol is wél gebleken dat een lichte intoxicatie goed is voor de creativiteit. Maar deze drug is tegelijkertijd ook heel slecht voor het geheugen, dus je moet je ideeën wel meteen noteren, anders ben je ze de volgende dag vergeten. Bovendien: als je echt wilt gaan schrijven, een verhaal van een paar duizend woorden bijvoorbeeld, helpt alcohol je daar niet bij. Mensen die dronken schrijven – Ilja Leonard Pfeijffer heeft dat ook nog geprobeerd – gooien de volgende dag hun teksten weer weg.”

Dijksterhuis verwees ook nog naar een onderzoek in Amerika. Men had er bekeken hoeveel patenten en octrooien er werden aangevraagd in verschillende staten afhankelijk van de drooglegging bij het begin van de vorige eeuw. Staten waarin men geen alcohol meer mocht drinken, bleken plots veel minder patenten en octrooien aan te vragen.

Op het moment dat mensen niet meer mochten drinken, ging veel creativiteit verloren, besloot de onderzoeker. “Na enige jaren was het aantal aanvragen tussen de verschillende staten weer gelijkgetrokken,” vertelt Dijksterhuis, “maar dat had waarschijnlijk te maken met het feit dat de drooggelegde staten intussen clandestien alcohol waren gaan stoken.”

Volgens Dijksterhuis kan je met alcohol het convergente denken wat dempen, je bent ongeremder en dat kan je creatiever maken. “In Japan heb je een ritueel, nomikai genaamd. Dat vertaal je letterlijk als ‘drinkfeest’. Je kunt het je voorstellen als een vrijdagmiddagborrel tussen werknemers van een bedrijf. Jongere medewerkers mogen ideeën gaan spuien bij de ouderen en omgekeerd, je kunt er in discussie gaan met de baas, en zo komt op de werkplaats de creativiteit los. Helaas ligt op het bijwonen van zulke feestjes wel veel sociale druk. En een drankje van de baas weiger je ook niet zomaar.”

Omdat Dijksterhuis ook zelf schrijver is, vroeg ik hem naar zijn eigen methode. Die beschreef hij als ‘nogal saai’: “Vaste rituelen en duidelijke doelen werken het beste. ’s Ochtends schrijf ik, ’s middags doe ik allerlei andere dingen en ’s avonds lees ik me weer in voor het schrijven van de volgende ochtend. Aan drugs denk ik niet. Sterker nog, als ik een feestje heb waarvan ik denk dat het wel een beetje uit de hand kan lopen, dan werk ik de dag ervoor wat harder omdat ik ermee rekening houd dat ik de volgende ochtend niet zo productief zal zijn.”

Toen ik aan mijn Engelse vriend en dichter Richard Berengarten zei dat Deus Ex Machina een nummer over schrijven onder invloed zou brengen, verwees hij me met veel plezier door naar zijn Amerikaanse collega, Alan Trist. Deze tachtiger had volgens Berengarten wel wat ervaring.

En ja, dit is wat hij me schrijft: “In de jaren zestig experimenteerde mijn generatie, heel vaak toevalligerwijs, met drugs (marihuana, LSD, psilocybine, peyote, enz.). We deden dat vooral om de beperkende jaren vijftig van ons af te schudden. In mijn kringen gebeurde dat voornamelijk tijdens live muziekconcerten of in de contemplatie van de natuur.

Het is hartverwarmend om te zien dat men vandaag de voordelen van bewustzijnsverruiming ernstig overweegt en met Psychedelic Assisted Therapy (PAT) aan de slag gaat. Maar wat schrijven onder invloed betreft, beschouwden mijn schrijverscollega’s en ikzelf de resultaten ervan meestal als rotzooi. En vaak was dat ook zo; scepsis was een nuttige houding bij het beoordelen van zulk werk.”

“Wat ik voor mezelf kan zeggen”, vervolgt hij, “is dat de kern van een gedicht of een goed idee vaak de trip overleeft en de bron wordt van het schrijven dat later in relatieve nuchterheid gebeurt. Wordsworth beschreef dit proces zo: “Poëzie is de spontane overvloed van krachtige gevoelens: het vindt zijn oorsprong in emotie die in rust wordt opgehaald.”

Dat wil zeggen: men kan materiaal meenemen van psychedelische reizen of emoties, maar het niet goed uitwerken tijdens de reis of emotie zelf. Blijkbaar is er een inherent conflict tussen de dissociatieve sferen van het hogere bewustzijn en de pen-en-papierfocus die er nodig is om betekenis te creëren in onze normale wereld.”

“Er is naar mijn ervaring wel een uitzondering”, besluit Trist, “Het roken van wiet kan omstandigheden scheppen waarin de expansie én de focus van het brein tegelijkertijd plaatsvinden. Maar mijn ervaring is dat je, om dit te laten gebeuren, vele variabelen in acht moet nemen. Timing, set en setting, dosering: je moet het precies goed doen! Ik heb een paar van dit soort teksten kunnen schrijven - ze zijn erg kort, omdat het niet gemakkelijk is om de “stemming” vast te houden, maar ik kan me voorstellen dat er grote verschillen zijn tussen individuen op dit gebied.” 

In 1994 is bij uitgeverij Prometheus een bijzonder boekje verschenen. Uit je bol is een soort van drugshandleiding, samengesteld door de Nederlandse schrijvers Hans Plomp en Gerben Hellinga die allerlei substanties onder de loep nemen. Xtc, lsd, paddo’s, wiet, peyote en alcohol, maar ook bijvoorbeeld lachgas, koffie en nootmuskaat. Ze hebben de besproken drugs vrijwel allemaal zelf uitgeprobeerd.

“Zonder een belerende toon waar evenmin met de vaak loeiende geestdrift van de doorgewinterde cannabist of tripper ontzenuwen Hellinga en Plomp misverstanden over gebruik van wiet, xtc, mushrooms en andere middelen”, zegt Joost Zwagerman er in Vrij Nederland over. En hoewel het boekje niet rechtstreeks gaat over hoe een bepaalde drugs het schrijfproces beïnvloedt, kan je in de aanwijzingen toch wel veel te weten komen over het ‘karakter’ van een bepaalde drug en wat het effect op je schrijven kan zijn.

Ik mailde Plomp om hem op de hoogte te brengen van dit nummer. “Wat fijn, reageerde hij, dat jonge mensen als (neem ik aan) jij het psychedelische pad blijven verkennen. Over schrijven onder invloed kan ik wat mij betreft kort zijn: tijdens een “trip”, zelfs één op xtc, wil ik in de eerste plaats beleven. Het eventuele opschrijven van de ervaringen komt bij mij altijd na de trip. Ik heb daar best wat over geschreven, vooral in de jaren ‘70. In mijn boeken In de Buik van Moeder Natuur en Satan Ontmaskerd heb ik veel van mijn psychedelische ervaringen, zowel mooie als heftige, verwerkt. Er zijn wel verschillende onderzoeken gedaan naar het creatieve vermogen van mensen onder invloed, maar vooral op beeldend gebied. En ook onderzocht de Nasa eens hoe spinnen hun web weven onder invloed van verschillende middelen. Heel interessant!”

Andere bronnen van schrijfervaringen met drugs zijn veelvuldig op het internet te vinden. De Amerikaanse schrijver Derek Murphy bijvoorbeeld bespreekt op zijn blog Creativindie.com een heel arsenaal aan invloeden waarmee hij als schrijver aan de slag is gegaan. Rilatine, Kratom, koffie, groene thee,... Murphy beschrijft wat het allemaal precies doet en wanneer hij het inzet.

Dit is wat hij schrijft over wiet: “sommige sativa’s zijn uitstekend voor zowel productiviteit als creatieve visualisatie, waardoor ze vooral ideaal zijn voor fictie. Sommige indica’s, die meer ontspannend zijn, geven je dan een extreem heldere en gerichte mentale energie. Ik kan het inzetten bij de eerste fase van het schetsen, maar ook als ik aan het herschrijven/polijsten ben. Mijn beide hemisferen zijn dan goed geactiveerd waardoor ik mijn woordkeuze, metaforen en mijn schrijfstijl als het ware kan ‘smaken’. En dat maakt mijn schrijven uiteindelijk unieker en interessanter.”

Hij plant vooral nog veel te experimenteren. Met suiker bijvoorbeeld. ”Mensen praten niet voor niets over een suikerbuzz of een suikerhigh. Ik wil mezelf weleens trainen om schrijfmarathons te doen waarbij ik alleen koekjes en snoep tot me neem. Vergeet niet dat de introductie van suiker, thee en koffie een einde maakte aan de donkere eeuwen en de verlichting op gang bracht.” Als hij een ochtendroutine zou hebben – hij heeft er geen, want daarvoor zijn zijn dagen te veranderlijk – zou hij dit aanraden: een espresso en een koekje, een klein beetje rilatine en een kop thee en een sigaret. Alsjeblieft, je perfecte schrijfcocktail!