2021/7

Onzichtbare waardeoordelen

Traditioneel wordt een wetenschappelijke bibliotheek beschouwd als een opslagplaats van kennis die belangrijk genoeg is om bewaard en gedeeld te worden. In het geval van een kunstbibliotheek en de overkoepelende instelling – een kunstschool of een museum – gaat het dan uiteraard over Kunst met een hoofdletter K, die goed genoeg is om aan de wereld getoond te worden. Cruciaal om in gedachten te houden, is dat deze instellingen echter geen objectief gevormde entiteiten zijn. De kennis en de kunst die er vergaard, beschermd en gedeeld worden, zijn daar niet op eigen houtje terechtgekomen: er is altijd iemand die beslist welke boeken verzameld, aangekocht en bijgehouden worden. Iemand velt een waardeoordeel.

Dat proces is dikwijls onzichtbaar – niet alleen voor de buitenwereld, maar vaak ook voor de persoon die de beslissingen neemt. Welke kunstenaars zijn goed genoeg, welke zijn het waard om in de collectie opgenomen te worden? En welke niet? Deze moeilijk te benoemen waardebepalingen leiden ertoe dat een collectie onvermijdelijk de overheersende tendensen in de overkoepelende instelling en de overkoepelende maatschappij weerspiegelt, inclusief de uitgesproken én de impliciete vooroordelen.

Historische schets 

De Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen is opgericht in 1663 als uitvloeisel van het oude Sint-Lucasgilde en heeft bijgevolg een glorieuze geschiedenis van meer dan drie eeuwen aan, in hoofdzaak, oude, witte, mannelijke docenten wier focus op oude, witte, mannelijke kunstenaars lag, zowel bij het lesgeven als bij de aankoop van boeken voor de bibliotheek.

In de 21ste eeuw is het publiek dat aan de Academie studeert, onderzoek doet en lesgeeft gelukkig ingrijpend veranderd en divers geworden. Maar aangezien het driehonderd jaar geduurd heeft voordat de schoolpoorten geopend werden voor de hele maatschappij, vertoonde de bibliotheekcollectie een historisch gegroeide klemtoon op witte, mannelijke, heteroseksuele kunstenaars, bij voorkeur van West-Europese afkomst, en een ernstig gebrek aan representatie van alle andere demografische groepen. De diversiteit in de samenleving en de diversiteit binnen de Academie werden niet weerspiegeld in de bibliotheek.

Second-shelf-ex libris

Second Shelf

Het Second Shelf-project werd van 2018 tot 2020 georganiseerd in en rond de bibliotheek van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen en de Packard Library in het Columbus College of Art & Design in de Verenigde Staten. Het project was een samenwerking van kunstenaar en docent Heide Hinrichs, curator en auteur Jo-Ey Tang, kunsthistorica Elizabeth Haines en de bibliothecarissen, en was een poging om de onzichtbare processen van waardebepaling bij de vormgeving van de collectie bloot te leggen en het gebrek aan representatie bij te sturen.

Als eerste stap werd een lijst opgesteld met 243 boeken door of over vrouwelijke, queer of niet-witte kunstenaars die in het verleden over het hoofd gezien werden. Deze lijst vloeide voort uit suggesties van kunstenaars, onderzoekers, auteurs, historici, kunstcritici, docenten en studenten. De volgende stap was de aankoop van deze titels om ze aan de Academiebibliotheek en de Packard Library toe te voegen, met als hoofddoel de lacunes in de collecties op te vullen, nieuwe stemmen te laten horen en ruimte te maken voor meer diversiteit. Daarnaast trachtte het project ook de discussie aan te moedigen over de rol van de kunstbibliotheek als hybride werkplaats, als inspiratiebron voor debat en als actieterrein voor maatschappelijke verandering.

Concrete werkwijze 

De Packard Library presenteerde de nieuwe boeken in een kunstinstallatie van glas en metaal, waardoor er een letterlijke second shelf ontstond. De Academiebibliotheek integreerde de nieuwe titels door ze meteen in de catalogus in te voeren en op de schappen te plaatsen. Ieder boek werd voorzien van een Second Shelf-ex libris, met een verwijzing naar het vorige en het volgende boek op de oorspronkelijke lijst. Op deze manier blijft de deelcollectie verbonden via een organisch ‘pad’ dat de geïnteresseerde bezoeker doorheen de hele bibliotheek kan volgen.

Sommige van de voorgestelde boeken waren helaas uitverkocht of tweedehands onbetaalbaar duur geworden. Als fysieke herinnering aan deze ontbrekende titels heeft Heide Hinrichs ook een reeks placeholders gemaakt, in de vorm van witte houten ‘boeken’, versierd met een potloodschets van de oorspronkelijke cover. Daarnaast vonden de Shelf Talks plaats, debatten in de bibliotheek waarbij kunstenaars, curatoren, auteurs en filosofen uitgenodigd werden om vanuit hun verschillende perspectieven te reflecteren over de ware aard, de intrinsieke waarde en de toekomst van de kunstbibliotheek als instelling.

Heide Hinrichs, Inscriptions, 2006-2020

Heide Hinrichs, Inscriptions, 2006-2020

Shelf practice 

Het kloppende hart van dit project is de overtuiging dat een bibliotheek voor alle bezoekers een plaats van (zelf)reflectie en inspiratie moet zijn. Kritische stemmen werpen tegen dat de collectie dreigt te verarmen door deze ingreep, maar in de praktijk blijkt het omgekeerde waar. Het blikveld wordt net verbreed, omdat er nu ruimte gemaakt wordt voor en aandacht geschonken wordt aan groepen die vroeger automatisch als minderwaardig beschouwd werden en dus per definitie niet in de kunstbibliotheek thuishoorden.

Het doel is niet om de briljante oude meesters van het verleden (zoals Caravaggio) af te voeren, maar wel om een extra stoel aan tafel te schuiven voor vergeten kunstenaars (zoals Artemisia Gentileschi). Hoe meer perspectieven aan bod komen, hoe rijker de bibliotheekervaring, hoe meer er geleerd kan worden. Het einddoel van het Second Shelf-project is niet om een definitieve eindconclusie te presenteren, en de bijbehorende onderzoekspublicatie is geen recept dat stap voor stap gevolgd kan worden om meer diversiteit en inclusie tot stand te brengen.

Het geheel is niet opgevat of bedoeld als een handleiding, maar als een uitnodiging. Een uitnodiging tot shelf practice, een uitnodiging om na te denken over de functie en het karakter van de bibliotheek, en over de onzichtbare krachten die beslissingen nemen achter de schermen en bepalen hoe een collectie vorm krijgt. Het project is een oproep tot verder onderzoek en permanente onderhandeling, en zo tot het opzetten van een voortdurend proces dat van de kunstbibliotheek een plaats van evolutie en samenwerking kan maken, waar iedereen welkom is, gerepresenteerd wordt, een stem krijgt, en in alle vrijheid kan meewerken aan de verandering en de verbetering van de instelling en de samenleving.

Meer weten? Raadpleeg de website second-shelf.org of lees het boek Shelf documents: art library as practice (Royal Academy of Fine Arts Antwerp, 2020).

Benieuwd naar wie er op Informatie aan Zee zal spreken en waarover dat zal gaan?