#15, juni 2024

Op 19 juli opende in Herinneringscentrum Kamp Westerbork de striptentoonstelling Het Onvoorstelbare Verbeeld. De expo brengt een geënsceneerde bloemlezing uit de gelijknamige, nieuwe graphic novel.

illustratie uit ‘Hofnar’, het verhaal van Jennifer Daniel

illustratie uit ‘Hofnar’, het verhaal van Jennifer Daniel

Nazi Death Parade

Aan de basis van dit dubbelproject (strip en expo) ligt een tachtig jaar-oude eenpagina-strip die Kees Ribbens uit een Amerikaans archief opdiepte. Ribbens is een gereputeerde Nederlandse cultuurhistoricus die aan het NIOD1 verbonden is, met een bijzondere belangstelling voor strips.

Het werk waarover sprake is van August Maria Froehlich, een uit Oostenrijk-Hongarije naar de VS gemigreerde stripmaker. In 1944 maakte hij een kortverhaal van amper zes vakjes dat hij ‘Nazi Death Parade’ noemde, zeg maar een beknopte maar ijzingwekkende samenvatting van wat er gebeurde met mensen die in een vernietigingskamp terechtkomen.

Guido van Driel, 'Gaswagen'

Illustratie uit 'Gaswagen' van Guido van Driel

De zes stadia, zeg maar: de aankomst, het roven en sorteren van de spullen, een passage in de douche, een gaskamer, het roven van gouden tanden uit de mond van de lijken en, ten slotte, het verbranden van de slachtoffers. Froehlichs zesluik was gebaseerd op de getuigenissen en beelden uit het in juli 1944 door het Rode Leger bevrijde vernietigingskamp Majdanek, in het oosten van Polen.

Over de horror van die plek werd in Russische, maar ook Britse en Amerikaanse kranten bericht: gaskamers, crematoria, lijken, massagraven en opslagruimtes met de bezittingen van de onfortuinlijke gevangenen werden er gedetailleerd omschreven. Froehlichs strip werd begin 1945 gepubliceerd, op het moment dat de meeste Duitse vernietigingskampen nog volop in bedrijf waren. Het maakt het een van de vroegste, zoniet de vroegste uitbeeldingen van de verschrikkingen die daar plaatsvonden. 

“Tekeningen konden verduidelijken wat niet in woorden was uit te drukken of waarvan eenvoudigweg fotomateriaal niet of nauwelijks voorhanden was. Dat gold in het bijzonder voor de behandeling waaraan Joden werden onderworpen.” 

Kees Ribbens

Tekeningen

In het begeleidend dossier in de graphic novel schrijft Ribbens: “Tekeningen konden verduidelijken wat niet in woorden was uit te drukken of waarvan eenvoudigweg fotomateriaal niet of nauwelijks voorhanden was. Dat gold in het bijzonder voor de behandeling waaraan Joden werden onderworpen. De vervolging waaraan zij werden blootgesteld – identificatie, discriminatie en verdere ontrechting, isolatie, resulterend in deportatie en moord – was tijdens de oorlogsjaren geleidelijk aan bekend geworden in dat deel van de westerse wereld dat niet onder de voet was gelopen door de as-mogendheden. Maar te midden van al het andere oorlogsnieuws trok het niet automatisch grote belangstelling die leidde tot verontwaardiging in brede kring.” 

Vandaar het idee om het onvoorstelbare – de ontmenselijking van groepen doodgewone mensen en de wreedheden die daaruit vooruitkwamen, tot en met de eerste genocide op industriële basis – te vatten in nieuwe, korte stripverhalen.

Tien hedendaagse stripmakers uit Nederland, Duitsland en België, met verschillende achtergronden en leeftijden, brachten vanuit hun eigen perspectief een verhaal in de context van drie voormalige nazi-concentratiekampen: Neuengamme in Duitsland, de Dossinkazerne in Mechelen en kamp Westerbork. De graphic novel Het Onvoorstelbare Verbeeld verscheen zopas in vier talen (Duits, Engels, Frans en Nederlands). 

Reizende expo

De tien stripverhalen vormen het hart van de tentoonstelling. Fragmenten hieruit worden van context voorzien door historische voorwerpen, bijzondere (audiovisuele) fragmenten van zowel experts als ooggetuigen, informatie over het maakproces en de motivatie van de tekenaars.

Zowel de strip als de expo Het Onvoorstelbare Verbeeld zijn het resultaat van de samenwerking tussen het Herinneringscentrum kamp Westerbork en Museum Kazerne Dossin, Gedenkstätte Neuengamme, NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en uitgeverij Scratch Books

Jeroen Janssen

illustratie uit ‘Kitja’, het verhaal van Jeroen Janssen & Arezoo Moradi

Afbeeldingen

boven illustratie uit 'Hofnar', het verhaal van Jennifer Daniel 
midden illustratie uit ‘Gaswagen’, van Guido van Driel
onder illustratie uit 'Kitja', het verhaal van Jeroen Janssen & Arezoo Moradi 
(c) de auteurs en Scratch Books

De tentoonstelling is tot 1 september te zien in Herinneringscentrum Kamp Westerbork, en reist daarna door naar Kazerne Dossin in Mechelen en vervolgens naar Neuengamme.

De graphic novel Het Onvoorstelbare Verbeeld is vanaf eind deze maand overal verkrijgbaar.

De jongste editie van Stripgids Magazine presenteert een voorpublicatie van Het Onvoorstelbare Verbeeld

  1. 1. https://www.niod.nl/nl/medewerkers/kees-ribbens