“Factchecks zijn niet voor de complotdenker, wel voor de twijfelaar”

Met AI kunnen video, audio en tekst makkelijker dan ooit op een realistische manier bewerkt worden. Bij veel mensen neemt de twijfel toe: hoe maak je het onderscheid tussen echt en nep? Welke soorten desinformatie bestaan er? En hoe kan je jezelf ertegen wapenen? In zijn cursus ‘Nepnieuws en AI: hoe ga je ermee om?’ geeft docent Luc Van Bakel een antwoord op al die vragen.

“Kan je nog geloven wat je voorgeschoteld krijgt? Het is een vraag waar iedereen bij moet stilstaan, meer dan ooit”, vertelt Luc. Als coördinator van de checkredactie van VRT NWS houdt die vraag hem élke dag bezig. “Factchecken is één instrument om desinformatie te bestrijden. Mediageletterdheid, duiding en dataverzameling zijn minstens even belangrijke wapens om nepnieuws te bestrijden en mensen te beschermen, ook tegen oplichting. Het is mijn job om al die zaken te coördineren bij de openbare omroep.”

Luc: “Toch wel. De combinatie van nepnieuws en AI wordt wereldwijd beschouwd als een van de grootste risico’s voor de samenleving, vooral in 2024. Waarom dit jaar? Er waren verkiezingen in meer dan 60 landen, meer dan 3 miljard mensen trokken naar de stembus. Die situatie, samen met de opkomst van AI, maakte dat het risico op desinformatie hoog werd ingeschat. Dus ja, het was een druk jaar op de redactie. We voelen de twijfel bij mensen toenemen: hoe weet je vandaag nog wat echt is? Er is veel veranderd, maar het is nog niet zo hard gegaan als verwacht.”

“Een nog grotere storm aan nepnieuws met AI. Voorlopig blijft het aandeel van AI-gegenereerd nepnieuws in Europa beperkt, terwijl zeker India en in mindere mate Amerika wel al overspoeld zijn. Maakt het binnenkort toch nog meer z’n intrede in Europa? We weten het niet.”

“Iedereen heeft de mond vol van beeld- en videomanipulatie, maar volgens mij is audiomanipulatie het grootste risico. Dat is makkelijk te verspreiden en moeilijk te onderscheppen en te detecteren. We zagen dat het al ingezet werd bij verkiezingen in verschillende landen, zoals Slovakije. Net voor de stembusgang zijn daar audiofragmenten verspreid om kandidaten in diskrediet te brengen door ze onwaarheden in de mond te leggen, zoals dat die persoon de accijnzen op bier zou verhogen. Je kunt ook opgelicht worden door een nagemaakte stem die je aan de telefoon krijgt. Met AI kun je nu eenmaal iedereen laten zeggen wat je wil.”

“Beelden die uit hun context getrokken worden. Meteen na elke grote gebeurtenis, van een oorlog tot een natuurramp, gaan mensen online op zoek naar informatie, terwijl die er vaak nog niet is. Politie en/of media hebben tijd nodig om onderzoek te doen en om bronnen te checken. Die tussentijd is hét moment om nepnieuws te verspreiden. Dan gaan de meeste nepverhalen en beelden rond. Bij elke nieuwe oorlog, bijvoorbeeld, keren beelden uit vorige oorlogen terug.”

“Onderzoek toont aan dat nepnieuws zich zes keer zo snel verspreidt als de weerlegging ervan. We merken dat er een grote interesse is voor factchecking, ook al hollen we vaak achter de feiten aan. En zoals ik in het begin al zei: factchecken is één, maar je kan bijvoorbeeld ook prebunken waarbij je op voorhand al waarschuwt ‘we gaan misschien dit of dat te zien krijgen.’ Met datajournalistiek proberen we discussies een correcte basis te geven. En we onderzoeken ook veel online oplichting zoals nepadvertenties of phishingtelefoontjes. Er bestaan veel manieren om ermee om te gaan, maar het blijft zoeken. De grote troef van nepnieuws is dat het geen rekening houdt met feiten en volledig kan inspelen op emoties, zo’n zaken worden altijd sneller gedeeld door mensen.”

“Er bestaat niet één wonderoplossing. Misschien is het zelfs niet nodig om alle nepnieuws uit te roeien, want je balanceert op een dunne grens, met aan de andere kant de vrijheid van meningsuiting. Je moet heel voorzichtig zijn, want het is even belangrijk voor de samenleving dat meningen in alle geuren en kleuren voorkomen. Ook niet alles valt te checken, denk maar aan een gevoel van onveiligheid of toekomstvoorspellingen. Maar flagrante leugens moeten er natuurlijk wel uit. Vooral de grote techbedrijven mogen een tandje bijsteken om hun platformen beter te beheren, want sociale media zijn een gigantische megafoon voor nepnieuws.”

“Het is een misverstand dat factchecks worden geschreven om mensen te overtuigen. Iemand die in een zware complottheorie gelooft, gaan wij niet het licht laten zien met een factcheck. Het doel is twijfelende mensen helpen, want niet iedereen kan van alles op de hoogte zijn.”

“Jazeker, een van de meest gebruikte technieken bij factchecking is de omgekeerde zoekopdracht met beeldherkenning van Google. Daarbij vraag je aan Google om een beeld op het internet op te zoeken om zo de originele bron te vinden. Dat systeem werkt met behulp van AI. AI als journalistieke assistent kan ook een manier zijn om het productieproces te versnellen, maar ChatGPT geldt bij ons niet als bron, daarvoor is het te onbetrouwbaar. De mens behoudt altijd het laatste woord.”

"Niet te snel reageren op wat je ziet. ‘Hier word ik boos van, ik zal dat eens delen’, is meestal niet de beste redenering. Sta even stil en zoek op wat je ziet. Als je sterk afwijkende resultaten tegenkomt, kan je al vermoeden dat er iets niet pluis is.”