222

Kathleen Weyts ging in gesprek met Lisbeth Gruwez naar aanleiding van haar installatie 'Penelope' in BOZAR. Ze hadden het over Penelope, de volgens Gruwez belangrijkste vrouw in de Odysseus, over haar jarenlange samenwerking met Jan Fabre, over overgave, de kamikaze in haarzelf en veel meer. “Je mag als vrouw kracht hebben, maar het moet beheerst zijn. Ik denk dat mannen het niet fijn vinden als je als vrouw met een even mannelijke kracht dat ook expliciet veruiterlijkt. Ik wil kunnen zijn wie ik ben, maar ik moet verstandiger zijn, efficiënter. Ik moet leren mijn kracht en vrijheid anders in te zetten.”

Lisbeth Gruwez & Maarten Van Cauwenberghe, Penelope, performance op 17/06/2018 tijdens Festival de Marseille, Toit Terrasse, foto Marie Anezin

Lisbeth Gruwez & Maarten Van Cauwenberghe, Penelope, performance op 17/06/2018 tijdens Festival de Marseille, Toit Terrasse, foto Marie Anezin

There were bells tolling and wreaths tossed
and women turning in circles
and there were bees performing their life-cycle dance
and there were great winds and swollen moons and pyramids crumbling and coyotes crying and the waves mounting
and it all smelled like the end the beginning of freedom

Patti Smith, Year of the Monkey, 2019

Het relaas van Odysseus’ omzwervingen na de Trojaanse oorlog telt 12.000 versregels in vierentwintig boeken. Een keur van mannelijke topacteurs bracht ze in 2017 in een vertaling van Patrick Lateur en een regie van Michael De Cock in de theatermarathon Odysseus. Een zwerver komt thuis opnieuw tot leven. In deze ultieme lofzang op mannelijk heroïsme, waar het bloed in het rond spat en de verleidingen en beproevingen elkaar in een razend tempo opvolgen, krijgen de vrouwen geen stem, of ze wordt hen, zoals de sirenen, ontnomen. Vanuit dat besef vroeg de regisseur Lisbeth Gruwez om een repliek. De danseres koos ervoor om gestalte te geven aan de ogenschijnlijk onderdanigste, aan zij die twintig jaar lang op de terugkeer van haar man wachtte, haar belagers al wevend om de tuin leidend. Twintig minuten lang draaide Lisbeth Gruwez, alias Penelope, om haar as. In één eenvoudige beweging die alles omvat verbeeldde ze de onverzettelijke kracht van de vrouw. Toen de marathon getoerd had en weer van de theateragenda’s gehaald werd, was Gruwez nog lang niet klaar met Penelope. Ze koppelde de performance los van het stuk en bracht ze op diverse locaties in de nabijheid van de zee. Aan Dirk Braeckman vroeg ze om er een film van te maken en de prachtige, voor de voorstelling gecomponeerde muziek van compagnon de route Maarten Van Cauwenberghe werd op plaat uitgebracht. Braeckmans film werd maar één keer getoond, in een proefopstelling tijdens een dansfestival in Frankfurt. Some years of Voetvolk, de viering van het vijftienjarige bestaan van Gruwez’ compagnie, is de ideale aanleiding om Penelope op te stellen in de mooie Raadzaal van BOZAR. Een parel van een installatie is het. Een sober, maar o zo krachtig statement, waarin eeuwen van vrouwelijk verdriet, woede en wijsheid gevat worden in een meditatieve beweging zonder geluid.

Kathleen Weyts
Penelope, waarom juist zij?

Lisbeth Gruwez
De hele Odysseus wordt geritmeerd door de aanwezigheid en afwezigheid van vrouwen: zowel goddelijke wezens als sterfelijke, gemene vrouwen, verleidsters, moeders, dochters, maagden, allemaal komen ze aan bod. Maar het is een uitermate mannelijk relaas. Nadat Michael me vroeg om als enige vrouw een weerwoord te geven, ging ik naar de repetities kijken. De tekst, die bolstaat van geweld, werd rechttoe rechtaan geverbaliseerd, een over- daad aan testosteron. Ik vroeg me af wat ik in hemelsnaam daartussen moest doen. Penelope is een sleutelfiguur in de Odysseus, de waardige slimme vrouw. Haar naam in het Grieks is afgeleid van πήνη, pếnê, wat weefsel betekent en ik bedacht dat ik al die vrouwen ergens tussen moest weven. Ik bladerde door het boek en omcirkelde alle vrouwennamen: Kalypso, Kirke, Leukothea, Nausikaä... Toen ik daarna al die cirkels zag dacht ik: misschien zit er een draaibeweging in, misschien moet ik al die monologen aan elkaar draaien. Ik ging met dat idee naar Michael en zei: laat mij helemaal op het einde iets doen, het laatste stuk in de nacht, ik draai twintig minuten om mijn as, elke minuut vertegenwoordigt een jaar. Dat lijkt een onderdanige oefening maar het is heel krachtig om op één plaats, vanuit het middelpunt, te draaien om je as. Als je aan de buitenkant van de cirkel hangt ben je prooi van je emoties, een soort hysterische vrouw, maar als je in het midden staat en je draait om je as, dan ontstaat er een waardigheid waardoor je de touwtjes in handen hebt. Dat is Penelope zoals ik haar zie. Niet de onderdanige afwachtende vrouw zoals ze zo vaak door mannen wordt afgeschilderd, maar een slimme sterke vrouw die haar lot in eigen handen neemt. In de Odysseus is ze misschien niet zo aanwezig, maar toch overvleugelt ze alle andere vrouwen. Alle vrouwen die op Odysseus’ pad komen moeten zich met haar meten, want het is naar haar dat hij verlangt, hij wil terug naar huis. Het wachten van Penelope is niet lijdzaam, ze wacht met een hoger doel. Haar getrouwheid levert haar respect op, het maakt haar sterker. In Penelope’s Renown belicht Marilyn Katz heel mooi de krachtdadige rol van Penelope. Voor mij is ze de belangrijkste vrouw.

KW Je besloot achteraf om de performance op zich te laten bestaan, los van de voorstelling.

LG Ja, ik wou ze ontdoen van de anekdotiek. Ik heb die performance op verschillende plaatsen gedaan, dicht bij water. Tijdens het Festival de Marseille heb ik op het dak van een theater gedanst. Een fantastische locatie met een prachtig zicht op de stad en de zee. De zon ging onder en er was veel wind. Het publiek zat heel dicht rondom mij en dat maakte het moeilijk om te focussen. Het was een wilde Penelope die ik daar tot leven bracht, mijn haren waren helemaal in de war en de rok omgaf mij als een gigantisch zeil. Ik moest echt al mijn kracht gebruiken, ik heb gevochten als een leeuwin en ik was doodop na die voorstelling. De performance is heel expliciet, het publiek is getuige van mijn toenemende vermoeidheid. Maar tegelijkertijd is het een diepe meditatieoefening.

KW Die je eigenlijk ontleent aan het soefisme.

LG Ja, het is eeuwenoud en het is geen dans voor vrouwen. Ik heb met een soefi afgesproken om te leren van zijn technieken en de posities van de han- den. Hij zei: je draait als een ketter, je draait naar rechts, als een rebel. Ik dacht: dat is goed, ik ga dat zo houden. Het is een spiraalbeweging die zowel naar de grond gaat als naar de hemel. Ik wou het nog in een andere vorm gieten. Dat bracht mij bij Dirk Braeckman. Hij is een meester in het mystificeren, hij kan iets ontdoen van tijd en ruimte. Ik wist dat hij dat heel mooi zou filmen.
Dirk heeft me ooit als model meegenomen naar Berlijn. Hij had een kleine stripclub gevonden die leegstond en hij wou dat ik mijn ruimtegevoel als danseres gebruikte om hem te helpen die club in beeld te brengen. Daaruit is een mooie foto ontstaan waarop mijn benen te zien zijn. Het was een heel fijne ervaring waardoor ik hem durfde te vragen voor dit project. Ik heb Dirk carte blanche gegeven. Ik ben bij hem toegekomen met een rok en hij zei: ‘We gaan het in de Boekentoren filmen, daar is een heel mooie marmeren vloer.’ Ik had geoefend op een vast punt maar hij wou dat ik in die twintig minuten een traject aflegde. Hij filmde me van bovenaf. In de installatie in BOZAR hebben we de film ontdaan van de muziek, Dirks werk heeft geen muziek nodig. Je kan die apart beluisteren.

KW De muziek is van Maarten Van Cauwenberghe. Jullie werken al heel lang samen. Hoe kwam hij tot deze compositie?

LG Maarten kwam gewoon kijken terwijl ik repe- teerde. Ik kon toen nog maar amper vijf minuten rond mijn as draaien. Ik vertelde hem dat ik een stuk van twintig minuten nodig had met een opbouw, een afbouw en een piek in het midden, niet lineair maar iets dat verschuift in de tijd. De soefileraar heeft me geleerd hoe je tijdens het draaien altijd je hele omgeving moet meenemen, na een tijdje wordt de omgeving blur, je ziet geen kleur meer, geen vormen, alles vloeit ineen. Dirk heeft dat ook heel sterk in zijn werk, de pixels zuigen je op. De muziek helpt om in trance te raken. Zonder gaat het ook, maar dat is veel moeilijker.

KW De film is al enkele jaren geleden gemaakt, hoe komt het dat jullie hem nu pas tonen?

LG Een goede wijn moet je pas openen op een goed moment. We hebben veel voorstellen gekregen, maar ik wachtte op de juiste gelegenheid en die is er nu in BOZAR. Het staat er heel mooi.

Lisbeth Gruwez & Maarten Van Cauwenberghe, Penelope, 2017, installatie, filmstill Dirk Braeckman

Lisbeth Gruwez & Maarten Van Cauwenberghe, Penelope, 2017, installatie, filmstill Dirk Braeckman

De vrijheid die ik bij Fabre gekregen heb, die kan ik niet meer opgeven. Het is iets wat ik aan mijn dansers ook graag wil doorgeven. Veel dansers zijn daar bang van. Maar dans is vrij, ik maak geen rigide choreografie, ik wil dat het leeft.

KW Je komt uit het Fabre-nest. Je was nog heel jong toen je daar belandde.

LG Ik was 21. Ik deed auditie voor As long as the world needs a warrior’s soul. Ik moest daar zijn. Ik was een krijger, dat was mijn voorstelling! Fabre vond mij niet goed genoeg en vroeg me: ‘Wat ga je doen als ik je niet aanneem?’En ik antwoordde: ik reis de hele wereld rond tot iemand mij een job geeft. Ik moet dansen. Nu. Hij heeft mij dan toch nog een kans gegeven en ik ben gebleven. Dat waren echt heel mooie jaren. Ik heb daar veel bijgeleerd. Als ik er nu op terugkijk dan rijzen er ook veel vragen. Ik ben nooit lastiggevallen met grensoverschrijdend gedrag, maar de werkethiek was wel extreem. Ik ben krachtig en ik heb een sterk gestel, maar waar ligt de grens? Hoe ver ga je? Ik ging ver. Na vijf jaar was ik totaal uitgeput, opgebrand.

KW Je zegt dat je er veel geleerd hebt.

LG Ja, overgave. Overgave aan je kunst. Wat het is om echt tot het uiterste je ‘ambacht’ te ontwikkelen. Wat ik zo mooi vond aan hem, en dat is iets wat ik meedraag, is dat we niet echt pasjes moesten leren, maar ons een gedachtegang moesten eigen maken. Hij leerde ons dat wat je als mens en als kunstenaar hebt opgepikt aan beelden kan omzetten in je dans. En elke avond, als de voorstelling goed was geweest, klonk het motto: morgen beter! Dan dacht je ‘Ah! Ik heb een mooie beweging gevonden’ en sommigen hielden daar dan voor eeuwig aan vast, maar Fabre vond het tof dat je dat losliet en durfde te zeggen: morgen ga ik nog een betere beweging vinden. Dat je dans elke dag iets nieuws kan zijn, dat heb ik bijgehouden. Het is mooi om te zeggen tegen je dansers: het is een wit blad, je weet wat je moet doen, hoe je het moet doen, maar jij kiest. De vrijheid die ik bij Fabre gekregen heb, die kan ik niet meer opgeven. Het is iets wat ik aan mijn dansers ook graag wil doorgeven. Veel dansers zijn daar bang van. Maar dans is vrij, ik maak geen rigide choreografie, ik wil dat het leeft. Daarom is Maarten ook live aanwezig. Iedere voorstelling gebeurt er iets nieuws. Dat is mooi.

KW Je verliet uiteindelijk Fabre en ging bij een aantal andere choreografen aan de slag en wat gebeurde er dan?

LG Het botste. Ik was een vrije vogel, maar veel choreografen willen de controle behouden, ze houden vast aan wat ze mooi vinden en willen dat telkens herhalen. Ik ben overal buitengevlogen. Ik ben teruggegaan naar Fabre en ik heb hem gevraagd of hij iets voor me had. Hij zei: ‘Misschien kunnen we iets doen met Yves Klein.’ Dat werd de solo Quando l’uomo principale è una donna (2004, kw), waarvoor Maarten de muziek maakte. Ik ging aan de slag in de studio met sponzen en pigmenten. Fabre vond het allemaal te concreet, maar de idee van de materie vond hij wel goed. ‘Denk eens aan drie dingen waarmee je je kan insmeren’, zei hij. Ik koos honing, Penaten-crème en olijfolie. We werden het snel eens dat dat laatste wel heel mooi was.

KW Het was een prachtige maar heftige voorstelling.

LG Heel heftig. Ik was nog zo jong, amper 25. Een hele voorstelling naakt in die olie. Maar ik was echt op een missie, ik werkte aan iets groots, iets moois en ik heb me daar nooit vragen bij gesteld. Als je dat vandaag zou doen zou het wellicht heel anders zijn.

KW Kan het nog?

LG Ik denk het niet en dat vind ik spijtig, maar in deze tijden is het te precair. Ik hoop dat we er ooit terug naar kunnen evolueren, maar dan wel in de wetenschap waarom we het doen, met meer inzicht en grotere zorgzaamheid. Ik heb 150 voorstellingen naakt gespeeld. Ik heb daar zonder het te beseffen een hoge prijs voor betaald. Twee van mijn grote liefdes uit die tijd hebben om die reden een eind aan onze relatie gemaakt. Ze konden het niet aan dat ik de wereld rond danste in mijn blote kont. Ik heb dat pas jaren later geweten. In die tijd was ik daar niet mee bezig, ik had het niet door dat ze daar last van hadden. Liefdes komen en liefdes gaan, dat is spijtig, zo dacht ik. Maar toen ze mij dat achteraf vertelden, heb ik er wel om gehuild. Ik had absoluut niet door dat mijn wildheid zo’n gevolgen had, ook het moederschap heb ik erbij ingeboet.

KW Het was bedreigend?

LG Ik denk het wel ja. Je mag als vrouw kracht hebben, maar het moet beheerst zijn. Daar wil ik nu een solo rond maken: Dans van de woede wordt een voorstelling die woede omzet in kracht. Ik denk dat mannen het niet fijn vinden als je als vrouw met een even mannelijke kracht dat ook expliciet veruiterlijkt. Eigenlijk is dat klote. Waarom mogen wij niet zo wild zijn? Maar door het luid van de daken te schreeuwen gaan we het niet redden. Dans van de woede is mijn manier om de boosheid die ik daarover heb te verwerken. Ik wil kunnen zijn wie ik ben, maar ik moet verstandiger zijn, efficiënter. Ik moet leren mijn kracht en vrijheid anders in te zetten. Mijn oma zei altijd: ‘Tegen een man moet je altijd ja zeggen en in stilte denk je er het jouwe van’. Ik lachte daar altijd mee, maar ze zat er niet zover naast. Het gaat over beheersing. Als jonge vrouw had ik dat niet.

Lisbeth Gruwez, Penelope, 2017, tekening, © Lisbeth Gruwez

Lisbeth Gruwez, Penelope, 2017, tekening, © Lisbeth Gruwez

KW En daar is de krachtige, beheerste en slimme Penelope.

LG Je hebt gelijk. Zoveel jaar later. Maar ik heb geen spijt, ik heb een heel mooi parcours afgelegd. Het werk van Fabre heb ik een paar jaar moeten uitzweten. Over mijn grenzen gaan, de kamikaze, de boze vrouw... want hij drukte altijd op diezelfde knop bij mij. Laat de leeuw eruit! Dat was mijn mannelijke kant. Terwijl je evolueert als kunstenaar en ouder wordt, ontdek je dat er ook een andere kant is die zich wil ontwikkelen. Het vrouwelijke moet ook een plaats krijgen. Uiteindelijk vloeien die twee samen zoals in The Sea Within, waar ik verder gewerkt heb op de draaibeweging en het versmelten van het mannelijke en het vrouwelijke. Debussy en Penelope ook, dat zijn veel zachtere voorstellingen.

KW Ondertussen heb je al vijftien jaar je eigen compagnie, samen met Maarten Van Cauwenberghe.

LG Na de solo ben ik buitengevlogen bij Fabre. Ik heb het te bont gemaakt. Ik had 150 voorstellingen gedanst, alleen op tour, zonder Fabre. Ik dacht dat die voorstelling van mij was, ik dacht dat die perfect in orde was, daar vocht ik ook voor. En Fabre komt na al die tijd naar een repetitie kijken en hij vindt het niet goed en begint te roepen op mij. En ik denk ‘F*** you!’ Ik sta daar in de druipende olijfolie, ik geef hem een vinger en roep: doe het dan zelf als je het beter kan! De muziek wordt afgezet, totale stilte, ik kom weer tot mijzelf, wrijf de olie uit mijn ogen. ‘Gruwez, ge zijt ontslagen!’ Solo weg, werk weg. Daarna hebben we twee of drie jaar niet gesproken. Maar ik had ondertussen zoveel zelfvertrouwen, dus heb ik besloten om bij niemand meer aan te kloppen. Ik was klaar om mijn eigen ding te doen. Ik heb een voorstelling gemaakt over het vallen, in een put vallen, over het tuimelen. En nu zijn we inderdaad vijftien jaar verder. Vandaag werken we aan Into the Open. Maarten heeft altijd achter de knoppen gestaan. Bij ons is de muziek superbelangrijk. Iedereen denkt altijd: wow, die danseres kan zo goed tellen, die is altijd juist op de muziek, maar dat is gewoon omdat Maarten mij echt live volgt. Dat maakt die voorstellingen ook erg spannend. Ik doe iets, maar hoe ik het doe is elke avond anders. Maarten voelt dat perfect aan. Onze samenwerking is alleen maar gegroeid. Tijdens elke voorstelling hebben wij samen muziek en dans gemaakt en nu draaien we de rollen om. Nu staat Maarten met zijn band en de muziek die hij heeft gecreëerd op een podium en zit ik achter de knoppen.

KW Wat heb je met Bob Dylan?

LG Niets eigenlijk. Ik werd hoorndol van zijn muziek. Wij hebben altijd heel intens getoerd. Maarten is een megafan en om de muziekinstallatie van het theater te testen legde hij altijd Bob Dylan op. Mijn opwarming werd opgesoupeerd met Bob Dylan. Ik stretch nooit, ik begin altijd direct te dansen en dus danste ik op Dylan, wat ik in het begin verschrikkelijk vond. Uiteindelijk dachten we: hier zit misschien een voorstelling in: Lisbeth Gruwez dances Bob Dylan. Mondjesmaat heeft Maarten mij die muziek leren waarderen. Er is iets heel moois aan Dylans grillige frasering. Je kan het heel moeilijk meezingen, het is net alsof hij altijd iets nieuws zingt. Dat kon ik linken met de frasering van mijn dansen en uiteindelijk is het een liefde geworden, nu ben ik grote fan.

KW Wat is je favoriete nummer?

LG As I Went Out One Morning van de John Wesley Harding plaat. Maar dat nummer heeft het niet gehaald. En One More Cup of Coffee, op een of andere manier doet dat nummer mij denken aan mijn vader. Ik krijg er nog altijd kippenvel van. Dat nummer zit wel in de voorstelling. We speelden het altijd net voor de mensen de zaal in kwamen.

KW Nu organiseer je audities voor wandelende dansers?

LG Ja, voor Hunters & Collectors. Dat idee is gegroeid tijdens corona. Ik heb in die periode heel veel gewandeld. Ik dacht na over het reizen dat plots niet meer kon en aan wat ik niet leuk vind aan toeren. Je wordt in een vliegtuig gestopt, je stapt uit, je geeft handjes, je doet je performance, je wordt terug in het vliegtuig gestopt en reist terug naar huis. Soms wordt dat heel leeg. Vooral in coronatijden. Tijdens de tweede lockdown hebben we toch nog veel kunnen toeren omdat elk land op een ander moment op slot ging. Maar ik ontmoette geen mensen meer, de bars waren leeg, ik deed mijn ding en ging terug weg. Ik vond dat verschrikkelijk. Ik vroeg me af hoe we dit kunnen vermijden? En wat het betekent om niet meer met het vliegtuig te reizen? Wat is je vrijheid dan nog? Je vrijheid is je voet voor je andere zetten en wandelen. We hebben nu een toer georganiseerd die begint in Limburg en die we helemaal van CC naar CC zullen wandelen. Het publiek kan ons volgen via een app en als je wil kan je aansluiten. Als we aankomen op onze bestemming – want we wandelen met een doel, het is geen wanderlust – dan is er een soort van ritueel. Hoe dat er zal uitzien moeten we nog bedenken.

KW Een mooi project voor Voetvolk.

LG Het is een rare naam eigenlijk die ik bedacht heb. Dat was nog in het idee van de kamikaze: ik gooi mijn lichaam in de strijd, ik ben echt diegene die zonder paard het kanonnenvlees vertegenwoordigt, ik trek ten strijde om met mijn lijf dingen gedaan te krijgen. De Warrior zat er toen nog altijd in. Maar nu is ook dat geëvolueerd, met de Hunters & Collectors zijn we meer een soort parade, we passeren en je kan aansluiten.

Some years of Voetvolk

AB, BOZAR & KVS
Penelope, nog tot 20 maart 2022 in BOZAR
Into the Open, première 24 februari 2022, AB
Lisbeth Gruwez dances Bob Dylan, vanaf 18 maart 2022, KVS
Everybody dances Bob Dylan, 19 maart 2022, KVS

 Bekijk hier de inhoud van HART #222

Schrijf je in op de nieuwsbrief van HART