Theater voor iedereen met en zonder functiebeperking

Stel je voor. Je zit in een verlichte theaterzaal. Je hoort je buurman een opmerking maken over de laatste zinspeling van de protagonist die je zelf nog niet meteen geplaatst had. Was het een metafoor? Of neem je het best letterlijk op?

Je dacht dat je in alle rust die ene zin in je eigen gedachten kon laten echoën, maar schrikt enorm op als je een gierende sirene hoort. Het is allemaal maar spel, maar toch. Er ontstaat ruis in je hoofd. Je buurman probeert zijn lach niet in te houden.

De lamp boven je hoofd maakt een zoemend geluid en de voorstelling is nog niet halfweg. Je beslist om buiten de zaal een pauze te nemen. Even alle indrukken verwerken en een drankje nuttigen. Over een kwartiertje keer je terug naar je plaats en pik je de draad wel weer op.

Verduisterde zaal

Voor iemand met een functiebeperking zoals autisme of het Tourette-syndroom kan een voorstelling behoorlijk stresserend of overweldigend zijn. Nochtans werd hen aangeleerd om stil te zitten tijdens een voorstelling en vanuit hun verduisterde positie te accepteren wat er onder de spotlights gebeurt. Dat is althans de norm waar doorwinterde toeschouwers niet meer bij stilstaan, maar die anderen heel wat moeite kost.

In feite heeft een waaier aan profielen baat bij een aangepaste voorstelling. Gedoofde lichten kunnen bijvoorbeeld riskant zijn voor wie soms overvallen wordt door paniekaanvallen in het donker. Het bijwonen van een relaxed performance, waar je in een verlichte zaal de mogelijkheid hebt om binnen en buiten te lopen zonder dat je wordt nagekeken, is dan bijzonder welkom. Het format biedt mensen met verschillende noden de mogelijkheid om alsnog een ontspannende theateravond te beleven. 

Recht uit Londen

In Vlaanderen is de term ‘relaxed performance’ nog niet echt ingeburgerd, maar in het Angelsaksische taalgebied wel. Vooral Londen neemt een voortrekkersrol op: heel wat theaterhuizen organiseren er, elk op hun eigen manier, relaxed performances voor families, scholen, kinderen of volwassenen.

Soms worden daarbij technische aanpassingen doorgevoerd, zoals het dimmen van de muziek en de spots op scène. Inhoudelijke ingrepen zijn ook mogelijk. Plotse en onverwachte handelingen worden weggelaten, zodat overprikkeling een minder grote kans krijgt. Voor doven bestaan er voorstellingen met een tolk. Slechtzienden zijn in de mogelijkheid om via oortjes te luisteren naar beschrijvingen van de bewegingen die dansers of spelers maken. Toeschouwers van deze speciaal georganiseerde voorstellingen ontvangen indien gewenst een inleiding over wat er allemaal gebeurt in een theaterhuis en in de zaal, zodat er gewenning en vertrouwdheid ontstaat.

Gewoonte en gewenning

Voor de theaterganger zonder functiebeperking kan het idee om zelf een relaxed performance bij te wonen in eerste instantie misschien onwennig aanvoelen. We zijn het ondertussen zo gewoon om in een verduisterde zaal te verdwijnen in een meeslepend verhaal. Maar dan vergeten we dat theater enkele eeuwen geleden een vorm van entertainment was, waarbij gedronken, gegeten en gekeuveld werd. Zelfs gezelschapsspelen werden er gespeeld. In het Elizabethaans theater was vrij rondlopen en objecten gooien naar de acteurs de gewone gang van zaken. De manier waarop we vandaag naar theater kijken, is dus niet meer dan een aangeleerde gewoonte. Een gewoonte waarmee de podiumwereld trouwens een aanzienlijke groep mensen uitsluit, die mits enkele aanpassingen op een ongedwongen manier naar een voorstelling kunnen kijken.

Meer zelfs: kunnen een aantal kenmerken van de relaxed performance, zoals gedoofd zaallicht en de mogelijkheid om binnen en buiten te lopen, niet ook andere potentiële toeschouwers overtuigen, die momenteel enige terughoudendheid ervaren bij theater?

Denkoefening

De bevrijdende manier van kijken kan bovendien ook de doorwinterde theaterganger en de speler emanciperen. In een relaxed performance wordt de buitenwereld niet langer uitgesloten: ze neemt actief deel aan de voorstelling. Dat maakt spelers en toeschouwers minder afhankelijk van elkaar.

Een acteur kan vanuit zijn bubbel meestal de sfeer voelen in die donkere zaal vol glimmende oogjes, die de hele rit naar hem zitten te staren. Door het wegvallen van de vierde wand verandert echter de verhouding met de toeschouwers. Plots zijn die niet meer de brandende zon in de ruimte, maar één van de andere sterren. De speler krijgt meer voeling met wie er in de zaal zit, met een lagere prestatiedruk tot gevolg. Ook op het podium maakt een relaxed performance dus zijn naam waar.

Als toeschouwer ben je het dan weer gewend om je over te geven aan wat je ziet op de scène. Daarbij speelt vaak de druk om geen moment te missen dat relevant kan zijn voor de interpretatie. Wie zich echter meer ontspannen voelt, wordt net ontvankelijker voor de spelers en het verhaal. Meer zelfs: de kijker kan een extra speler worden, die het hele gebeuren alleen maar aan relevantie doet winnen.

Theater houdt het publiek een spiegel voor. Op scène zien we onszelf gereflecteerd in de meest donkere krochten of net grootste krachten die acteurs tot leven wekken. Of dat gebeurt toch in de klassieke setting, met een strikte grens gemarkeerd door de theaterspots, die op de spelers schijnen, en niet op de toeschouwers.

Misschien voelt het publiek zich niet minder, maar meer betrokken met de toneelrealiteit als die scheiding flou wordt gemaakt. Misschien neemt de toeschouwer dan ook een confronterende rol op ten aanzien van de speler, of is er in elk geval tweerichtingsverkeer.

Waar ligt de grens tussen speelruimte en werkelijkheid? Een relaxed performance zet die denkoefening meer dan ooit op scherp.