Ga eens met je bibliotheektas om planten

Sinds een tweetal jaar kunnen bibliotheekbezoekers in Jette planten en stekjes mee naar huis nemen. In oktober 2021 werd namelijk de Plantotek gelanceerd. Dat is een gezamenlijk initiatief van de Franstalige en de Nederlandstalige bibliotheek. Beide bibliotheken huizen samen in één gebouw en delen een gemeenschappelijke binnentuin.

Het principe van de Plantotek is eenvoudig: iedereen die lid is van minstens een van beide bibliotheken kan per jaar twee binnenplanten en drie buitenplanten adopteren. Wie zelf een cache-pot, plant of stekje doneert, kan meer krijgen. Bezoekers kunnen enkel planten meenemen waarop een sticker bevestigd is en die dus klaar zijn om de collectie te verlaten. Moederplanten blijven in de bibliotheek om nieuwe stekjes en planten te kunnen voortbrengen.

Het project werd uitgedacht en ontwikkeld door Stéphanie Weisser, als eindwerk van haar bibliotheekopleiding aan de Haute École BruxellesBrabant (HE2B). De Plantotek dong ook mee naar de IFLA Green Library Award 2022 en haalde zowaar de shortlist. Wat startte als experiment tijdens een stage in de Franstalige bibliotheek van Jette is ondertussen uitgegroeid tot een vast onderdeel van het bibliotheekaanbod. Hiermee sluit de Plantotek aan bij reeds bestaande initiatieven rond ecologie en natuurbeleving, zoals de zadenbibliotheek en een vast aanbod van wandelingen en lezingen over stadstuinieren, ecologie, biodiversiteit en duurzaamheid.

De Plantotek streeft ernaar om zoveel mogelijk mensen vertrouwd te maken met het houden en verzorgen van planten. Tijdens de covidpandemie werd nog meer dan voorheen duidelijk dat mensen, zeker in de grootstad, behoefte hebben aan groen. Binnen veel gezinnen is het kweken en verzorgen van planten geen evidentie. Wanneer de zadenbibliotheek mensen wil stimuleren om te experimenteren met zaaien en oogsten, wil de Plantotek het verzorgen van planten zo breed mogelijk introduceren. De Plantotek laat toe om te experimenteren met planten zonder dat daar kosten bij te pas komen. Al doende leert men.

Daarom organiseren de bibliotheken ook geregeld workshops en kleinschalige vormingsmomenten. Hiervoor werken ze samen met bestaande organisaties, burgerinitiatieven en geëngageerde vrijwilligers. De Plantotek is een participatief gegeven, dat het delen van kennis en expertise tussen inwoners wil stimuleren. Ook vindt de Plantotek haar weg naar het educatieve bibliotheekaanbod voor kinderen. Door vanaf jonge leeftijd te experimenteren met zaaien, stekken, kweken en oogsten wordt ‘de natuur’ voor stadskinderen een minder abstract gegeven. De Plantotek staat dus niet op zich. Ze wordt zo sterk mogelijk ingebed in de volledige werking van de twee bibliotheken, door links met de zadenbibliotheek, de bibliotheekcollectie, het lezingen- en wandelingenaanbod en het taalstimulerende activiteitenaanbod voor kinderen.

De taal van planten is universeel. Ze overstijgt dus de grenzen tussen de Franstalige en Nederlandstalige bibliotheek, en verschaft unieke mogelijkheden om samen te werken rond gemeenschappelijke doelstellingen. Aangezien bibliotheken aangestuurd worden vanuit de taalgemeenschappen is de afstand tussen beide bibliotheken behoorlijk groot, ook al bevinden ze zich in hetzelfde gebouw en maken ze beide deel uit van hetzelfde lokaal bestuur. In de loop van de afgelopen twee jaar heeft de Plantotek zich dan ook aangepast aan verschillen qua werkwijze en aanpak, zonder dat dit de oorspronkelijke doelstellingen van het project in het gedrang brengt. Zo legt de Nederlandstalige bibliotheek het beheer van de Plantotek voornamelijk in handen van vrijwilligers, terwijl langs Franstalige kant de monitoring het werk blijft van Stéphanie, die ondertussen aan de slag is kunnen gaan als vaste medewerker.

Dit is niet de enige evolutie in de loop van de afgelopen twee jaar. Zo werd in het begin sterk vastgehouden aan een online bibliotheeksysteem, waarbij barcodes van planten en leners door baliemedewerkers van beide bibliotheken geregistreerd werden in een gedeeld Excel-bestand. Aantallen adopties en donaties werden nauwkeurig bijgehouden, om de in- en uitstroom van nabij te kunnen opvolgen. Sinds het voorjaar van 2023 laten we dat los, en is het leensysteem gebaseerd op vertrouwen. Wanneer bezoekers planten meenemen, geeft de aanwezige bibliotheekmedewerker een woordje uitleg bij het idee achter het project, waardoor we mensen warm maken om mee te zorgen voor het voortbestaan. Ook de zadenbibliotheek kende ooit een nauwgezette opvolging, die werd echter losgelaten zonder de verderzetting in gevaar te brengen.

Wel een groot verschil met de zadenbibliotheek is het verzorgen van de ‘collectie’. Voor de Plantotek heeft dat veel meer voeten in de aarde. Tijdens de wekelijkse bijeenkomsten van de vrijwilligers van de zadenbibliotheek worden zaden die gedoneerd werden door bibliotheekgebruikers schoongemaakt, gesorteerd, geïnventariseerd en in zakjes verpakt. Deze worden vervolgens voorzien van een etiket met informatie, en klaar. Levende planten ontvangen, verzorgen en klaarmaken voor adoptie vergt meer kennis, opvolging en creativiteit. Planten moeten gecontroleerd worden op ziektes en desnoods in quarantaine geplaatst. Elke plant moet een plek vinden in de bibliotheek met de juiste temperatuur en hoeveelheid licht. En uiteraard overleven planten niet zonder een aangepaste hoeveelheid water. Om het overzicht te bewaren, is het aantal betrokken vrijwilligers voorlopig beperkt tot twee mensen, die wekelijks langskomen en de inventarisatie, verzorging en boekhouding op zich nemen.

Deze vrijwilligers organiseren ook mee workshops, en staan zelf in nauw contact met andere lokale initiatieven rond ecologie en duurzaamheid, zoals Plant Swapp BxL, de pluktuin Courgette, de plukweide Fleurakker en de Savonnerie solidaire. Tijdens workshops of evenementen, zoals het jaarlijkse Plantotekfeest, werken de bibliotheken graag samen met deze partners. De Plantotek zit dus ingebed in een lokale dynamiek, waaraan ze wil bijdragen door de bibliotheken te gebruiken als platform dat op een laagdrempelige manier nieuwe mensen wil aanzetten tot het houden van planten en tuinieren.

Tot slot de niet onbelangrijke vraag: wat moet dat kosten? De gemeentelijke dienst Duurzame Ontwikkeling zorgt voor de aankoop van (liefst biologische) teelaarde, klein tuingereedschap, handschoenen en dergelijke. Hiervoor is jaarlijks een potje van zo’n duizend euro gereserveerd. Vaak staat ook de groendienst klaar met materiaal en advies. Langs Nederlandstalige kant gebeurt de eigenlijke opvolging zo goed als volledig door vrijwilligers. De tijdsinvestering van bibliotheekmedewerkers behelst het contact met de gebruikers, het onthaal en de omkadering van de vrijwilligers, het voeren van promotie via de eigen communicatiekanalen, en vooral het zoeken van synergieën met verwante initiatieven en activiteiten. De return on investment: verraste, blije bezoekers (vooral jongeren!), een verbrede educatieve werking en unieke samenwerkingen met knappe initiatieven in de buurt.