2022/8

Een selectie glasplaten uit de collectie van het Museum aan de Stroom (MAS) op een lichtbak.

Glasplaten – een verzamelterm die meemoo gebruikt voor glaspositieven, -negatieven en lantaarn- platen – zijn massaal aanwezig in Vlaamse cultuur- en overheidscollecties. Tegen het einde van 2023 worden onder leiding van meemoo, Vlaams instituut voor het archief, 170.000 exemplaren van 32 organisaties gedigitaliseerd en voor het publiek toegankelijk gemaakt. Dankzij de grootschalige aanpak en de focus op kwaliteit vormt dat project een unicum in Europa. Hiermee komen heel wat verborgen parels, die een kijk bieden op het leven van weleer, opnieuw tot leven.

Nog niet zo heel lang geleden waren glasplaten echte gebruiksvoorwerpen. Aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw trokken ze volle zalen. Zo brachten rondtrekkende lantaarnartiesten verre oorden of christelijke taferelen tot leven in magische spektakels. Fotografen gebruikten glasplaten als medium om negatieven te maken, en in het onderwijs werden glaspositieven en lantaarnplaten ingezet als powerpoint avant la lettre.

De fotografische opnames die door de jaren heen op glasplaten vastgelegd werden, leggen een rijke geschiedenis bloot. Het historisch belang spreekt voor zich, maar de fotografische opnames toegankelijk maken, is niet evident. De drager blijft niet gespaard van de tand des tijds. Het glas kan breken of corroderen en de fotografische emulsielaag kan loskomen, verkleuren of zelfs beschimmelen.

Eerste stappen richting bewaring

Aan het bewaren en toegankelijk maken van de inhoud op dit materiaal gaat een heel proces vooraf. Een eerste stap is de registratie en verpakking van het materiaal bij de betrokken collectiehouders. Elke glasplaat wordt letterlijk en figuurlijk tegen het licht gehouden en beschreven. Een tijds- en arbeidsintensieve taak, maar een die loont. De verzamelde data zijn zowel voor de digitalisering als archivering en latere ontsluiting interessant. De technische metadata, zoals de afmetingen en kleur van de foto, zijn bepalend voor de creatie van de digitale hogeresolutiekopie. Aanvullend zorgen de beschrijvende metadata ervoor dat de glasplaten zowel online als analoog doorzoekbaar gemaakt worden voor het publiek.

Digitaliseren? Een uitdaging

Het digitaliseren van dit materiaaltype ligt niet voor de hand. Glasplaten kunnen niet zomaar onder een scanner gelegd worden. Niet alleen kan de plaat de scanner beschadigen, omgekeerd kan een opgewarmde scanner schade toebrengen aan de fotografische emulsiezijde van de glasplaat zelf.

Daarnaast zijn glasplaten zogenaamd doorzichtmateriaal (transparant materiaal zoals ook fotonegatieven en dia’s), wat de digitalisering complexer maakt dan bij opzichtmateriaal (bijvoorbeeld kranten, tijdschriften en fotoafdrukken). In Vlaanderen bestaan er daarnaast nog geen echte standaarden voor de digitalisering van doorzichtmateriaal. Andere uitdagingen zitten in de beschikbaarheid van bruikbare opnametargets en gebruiksvriendelijke software om de kwaliteitscontrole uit te voeren.

Het doel is om met dit project hoogwaardige digitale kopieën te creëren. Het Nederlandse digitaliseringsbedrijf GMS zal deze klus klaren. Eerst worden alle technische vereisten, zoals de resolutie, witbalans en toonschaal, uitgebreid getest. Meemoo stelde deze vereisten op, samen met een team experten. Daarnaast worden ook de metadata over het digitaliseringsproces en het digitale bestand gecontroleerd.

Vervolgens wordt elke glasplaat zorgvuldig afgestoft en gedigitaliseerd. Hierbij wordt de glasplaat op een doorzichtige oppervlakte gelegd met een lichtbron langs onder. Is er een label aanwezig op de plaat, dan wordt de glasplaat ook langs de bovenkant belicht. Een camera wordt loodrecht op de glasplaat geplaatst en ingesteld aan de hand van de verzamelde technische metadata. Dat alles vindt plaats in een gespecialiseerde studio bij GMS. Voor ongeveer een derde van de glasplaten trekt een mobiele digitaliseringsstudio naar de partners zelf om er ter plaatse te digitaliseren. Op die manier ligt het digitaliseringstempo hoger en kan het risico van een extern transport deels vermeden worden.

Toegankelijk voor iedereen

Niet alleen worden de glasplaten hoogwaardig gedigitaliseerd, de digitale bestanden worden ook duurzaam bewaard en toegankelijk gemaakt. Daarom is het belangrijk om na te denken over het formaat van de gedigitaliseerde bestanden. Omdat één glasplaat één beeld bevat, klinkt het logisch om de gedigitaliseerde glasplaat te archiveren als enkelvoudig object. Dat vormt één beeldbestand, vergezeld door een metadatabestand.

Toch biedt een meervoudig object – meerdere beeld- en metadatabestanden gecreëerd voor één object – meer voordelen voor archivering en ontsluiting.

Een glasnegatief van de gevangenispoort van Lier (collectie MAS) wordt gedigitaliseerd door GMS, op het scherm de positieve omzetting, 1900-1930.

Wat betreft de archivering kiezen we voor RAW-bestanden als archiefmaster, meer specifiek in het DNG-bestandsformaat. Dat formaat is toekomstbestendig en flexibel, en wordt breder ondersteund. Bovendien heeft DNG-ontwikkelaar Adobe de specificatie gratis vrijgegeven. Daarnaast kunnen RAW-bestanden verder bewerkt worden zonder dat de oorspronkelijke data in het bestand verloren gaan. Die bewerkingen worden opgeslagen in een reproductiebestand in TIFF-formaat. Dat is zeker belangrijk bij gedigitaliseerde negatieven, omdat daarop vaak nog verschillende bewerkingen moeten gebeuren voor ze een bruikbaar positief beeld opleveren. Op die manier vormt het DNG-bestand een waarheidsgetrouwe kopie van de glasplaat en het TIFF-bestand een breed ontsluitbaar beeld.

Tegen het eind van 2023 zullen de DNG- en TIFF-bestanden gearchiveerd worden in het meemoo-archiefsysteem. Tegen die tijd zal ook minstens een deel van de platen beschikbaar zijn op meemoo’s platformen en die van de betrokken partners zelf. Zo kan iedereen meegenieten van dit magische beeldmateriaal.

Veel handen maken lichter werk

Van museum tot archief, bibliotheek en overheidsinstelling – heel wat organisaties leveren niet enkel materiaal, maar ook veel inspanningen om dit project tot een goed einde te brengen. Met dank aan ADVNAmsab-ISGBakkerijmuseumCultureel Erfgoed Annuntiaten HeverleeDe wereld van KinaDepartement Mobiliteit en Openbare WerkenVlaamse Maatschappij voor Sociaal WonenUniversiteitsbibliotheek Antwerpen (Bijzondere Collecties)DIVAVlaams ArchitectuurinstituutFelixArchiefFOMU - Fotomuseum AntwerpenIn Flanders Fields Museum, IGA Poperinge-Vleteren, IndustriemuseumKasteel van GaasbeekStadsarchief MechelenLetterenhuisLiberasMASMoMuMusea BruggeMuseum Plantin-MoretusNAVIGO - Nationaal VisserijmuseumYper MuseumSpeelgoedmuseum MechelenStadsarchief BruggeStadsarchief IeperStadsarchief KortrijkUniversiteit GentJenevermuseum en het Rubenshuis.

Deze unieke operatie vormt een van de vier lijnen binnen het Gecoördineerd Initiatief voor Vlaamse Erfgoeddigitalisering (GIVE), dat kadert binnen het relanceplan Vlaamse Veerkracht, en gerealiseerd wordt met de steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO).

Lantaarnplaat met sprookjestafereel uit de collectie van het Speelgoedmuseum Mechelen vzw, 1904.

Wil je meer lezen over het Gevaert Papierproject, de Missoula Public Library (Public Library of the Year) en hoe archieven en het onderwijs kunnen samenwerken?