Digitaal bewaren en tonen: de Erfgoedbank Brussel met lokaal (zw)erfgoed

De Erfgoedbank Brussel is een participatief vrijwilligersproject, opgericht en ondersteund door de Erfgoedcel Brussel van de Vlaamse Gemeenschapscommissie (VGC). De VGC is in het Brussels gewest bevoegd voor Nederlandstalige culturele, onderwijs- en persoonsgebonden aangelegenheden. Hoewel de VGC zeker niet de enige overheidsinstelling is die zich bekommert om het erfgoed in Brussel, is de Erfgoedbank Brussel wel het enige overheidsinitiatief dat zich richt op een duurzame digitale bewaring van erfgoed dat bewaard wordt bij privépersonen.

Met de Erfgoedbank Brussel wil de VGC meehelpen om het (zw)erfgoed van de Brusselaars digitaal te bewaren en te tonen. Met (zw)erfgoed bedoelen we het roerend erfgoed van minstens twintig jaar oud dat particulieren, families en verenigingen bewaren. Het gaat vooral om familiefoto’s en prentbriefkaarten, maar evengoed om audiovisueel materiaal en objecten. (Zw)erfgoed is bijzonder kwetsbaar. Collecties worden bedreigd door onder meer slechte bewaring, het opruimen van zolders en kelders, verkoop van verzamelingen of het stopzetten van activiteiten.

Met het initiatief wil de Erfgoedcel Brussel de gedachte verspreiden dat erfgoed van en voor iedereen is. De beelden op de Erfgoedbank Brussel tonen dan ook een grote variëteit aan onderwerpen. Het gaat over prentbriefkaarten en (familie)foto’s van feesten, tuinwijken, winkelinterieurs, muurschilderingen, straatbeelden, Expo 58, carnavalsoptochten, cafés, enzovoort

De Erfgoedbank Brussel is geen fysieke bewaarplaats. De beeldleveranciers blijven eigenaar van hun materiaal en krijgen het steeds terug mee naar huis. De Erfgoedcel kan indien nodig wel een toeleidende rol spelen naar archiefinstellingen: indien een eigenaar zijn foto’s een ander onderkomen wil geven, dan zoekt de Erfgoedcel mee naar een geschikte bewaarplaats, zoals het Archief en Museum voor het Vlaams leven te Brussel (AMVB), het Archief van de Stad Brussel of het gemeentearchief. Ook voor het scannen van grote formaten en technisch advies kan de Erfgoedcel een beroep doen op het AMVB.

De Erfgoedbank Brussel bestaat uit twee delen: een webbased databank met een collectiebeheersysteem en een portaal in de vorm van de website erfgoedbankbrussel.be. Elke gemeente van het Brussels gewest kan partner worden in dit project. Dat biedt hun de kans om lokaal (zw)erfgoed in de kijker te plaatsen met de hulp van vrijwilligers. Op 23 juni 2016 ging de beeldbank officieel online. Op dat moment waren vijf gemeenten aangesloten. In juni 2023 waren dat er zeven: Jette, Oudergem, Sint-Pieters-Woluwe, Sint-Agatha-Berchem, Sint-Lambrechts-Woluwe, Ganshoren en Brussel, met werkingen in Brussel-Centrum, Laken, Neder-OverHeembeek en Haren. Ondertussen worden in de coulissen de erfgoedbanken van Sint-Jans-Molenbeek, Anderlecht en Koekelberg klaargestoomd, zodat die in het najaar van 2023 online kunnen gaan. Op de website staan ondertussen bijna 17.000 items.

Kenmerkend voor de Erfgoedbank Brussel is de lokaal-regionale dynamiek. Geënt op het lokale VGC-netwerk wordt er per gemeente een erfgoedbankwerking uitgebouwd. Lokale coördinatoren en vrijwilligers zorgen ervoor dat het beeldmateriaal dat bij de mensen thuis zit tot in de Erfgoedbank raakt. De zogenaamde erfgoedcafés, fysieke bijeenkomsten rond erfgoed, spelen zowel een rol als werkmomenten voor vrijwilligers als een rol als laagdrempelige ontmoetingsmomenten waarbij het publiek kennismaakt met de lokale erfgoedbankwerking. De Erfgoedcel staat in nauw contact met de lokale erfgoedbankwerkingen. Deze lokaalregionale werking vormt de ruggengraat van de Erfgoedbank Brussel. Een ander kenmerk vormen de laagdrempelige en creatieve acties om met het erfgoed naar buiten te komen. De bedoeling hiervan is om het initiatief kenbaar te maken bij het bredere publiek.

Wie even in de hoofdstad vertoeft, beseft al snel dat er niet één Brussel bestaat en dat het dorpsgevoel soms niet ver weg is. Om te beginnen bestaat het Brussels gewest uit negentien autonome gemeenten met een eigen bestuur.

Elke gemeente heeft haar eigen geschiedenis en je zou kunnen zeggen dat er een gemeentegevoel leeft. Net zoals in Vlaanderen zijn Facebookgroepen zoals “Ge zijt van …” in verschillende gemeenten populair, heeft elke gemeente wel haar dialect (zeg niet dat het Brussels uit Laken hetzelfde is als dat van Schaarbeek) en is er in elke gemeente en soms zelfs in verschillende buurten een eigen kermis en een markt. Omdat het lokale karakter een belangrijke rol speelt in het dagelijkse leven, houden we daar ook rekening mee bij de Erfgoedbank Brussel: we bouwen erfgoedbankwerkingen samen uit met geëngageerde partners om de lokale verankering te garanderen. De Erfgoedbank Brussel is een leuke manier voor (nieuwe) inwoners om te ontdekken hoe hun woonplaats er vroeger uitzag.

Een erfgoedbankwerking opstarten in een gemeente gebeurt niet in een vacuüm. De Erfgoedcel werkt hiervoor samen met Nederlandstalige partners van het lokaal cultuurbeleid in Brusselse gemeenten. Deze spelers behoren tot het brede VGC-netwerk dat in het hele gewest actief is. Het gaat meestal om de openbare bibliotheek, een gemeentelijke dienst zoals de dienst Cultuur of de dienst Nederlandstalige aangelegenheden en het gemeenschapscentrum. Om het lokale karakter te respecteren, bestaat de website van de Erfgoedbank uit een homepagina en deelwebsites per gemeente waarop de partners al dan niet tweetalig kunnen communiceren. Tegelijkertijd biedt de Erfgoedbank het voordeel dat de beelden over de verschillende gemeenten digitaal verzameld worden op één portaal.

Coördinatoren en vrijwilligers vormen de spil van de lokale erfgoedbankwerkingen. De coördinatoren zijn vaak dezelfde medewerkers van de bibliotheek, het gemeenschapscentrum of de gemeentelijke dienst met wie we contact hadden voor de opstart van een werking. Ze zorgen voor de omkadering en de ondersteuning van de vrijwilligers. In samenspraak met de vrijwilligers organiseren ze de lokale werking, nemen ze initiatief voor erfgoedcafés, communicatie en kleine evenementen. Soms plannen ze ook een leuk moment of een etentje om de vrijwilligers te bedanken. Vrijwilligers kunnen verschillende taken opnemen binnen de erfgoedbankwerking. Ze gaan op zoek naar erfgoedmateriaal, digitaliseren het en voeren het in de databank in. Het werk kan individueel uitgevoerd worden of via erfgoedcafés. Niet iedereen moet alle taken opnemen: de Erfgoedcel stelde een aantal profielen op van vrijwilligers, die een aantrekkelijke titel kregen om de communicatie errond te vergemakkelijken. De Erfgoedbank zoekt detectives, archeologen, schrijvers en vertalers. Detectives zijn sociaal, nieuwsgierig en slaan graag een babbeltje. Ze kunnen ook vertrouwelijk omgaan met persoonlijke verhalen. Archeologen scannen het erfgoedmateriaal. Ze werken graag met de computer en scanner of willen het leren. Schrijvers voeren het erfgoedmateriaal in de databank in en beschrijven het. Vertalers vertalen de beschrijvingen naar het Frans. In de praktijk voeren vrijwilligers een combinatie van taken uit. Iedereen met een interesse voor de lokale geschiedenis en lokaal erfgoed is welkom om mee te doen. In juni 2023 waren er 29 vrijwilligers actief in de zeven gemeenten.

Een aantal Brusselse erfgoedliefhebbers startten zo’n twintig jaar geleden zelf een initiatief om privé-erfgoed te digitaliseren in Laken, Neder-Over-Heembeek en Ganshoren, onder de naam Ingezoomd. Dankzij hun werk werden er al heel wat foto’s en prentbriefkaarten gedigitaliseerd, erfgoed dat anders misschien al lang verdwenen zou zijn. De website raakte echter verouderd en werd niet meer onderhouden. De Erfgoedbank Brussel nam de afgelopen jaren de beelden uit de Ingezoomd-collecties over. De Erfgoedcel Brussel zorgt voor de algemene coördinatie en het beheer van de Erfgoedbank. Ze ondersteunt de lokale werkingen waar nodig, doet dienst als klankbord, geeft opleidingen aan vrijwilligers en coördinatoren en workshops met erfgoedexperten. Ze biedt communicatietools aan zoals een logo voor elke werking, promotiemateriaal en sjablonen voor vormgeving van flyers of affiches. Twee keer per jaar organiseert ze een overleg voor de coördinatoren en één keer per jaar een groot feest om alle teams in de bloemetjes te zetten.

Dat de Erfgoedbank collecties van privépersonen bewaart en dat er interesse is voor iemands verhaal, wordt geapprecieerd. Meer dan eens klonk het dat bepaalde beelden zonder de Erfgoedbank verloren gegaan zouden zijn doordat de nakomelingen er geen interesse in hadden. Dat familiefoto’s op een website als de Erfgoedbank Brussel staan en als waardevol beschouwd worden, maakt mensen blij. Op dit moment hebben 313 privépersonen en 25 organisaties beelden aangeleverd.

Persoonlijk erfgoed digitaal bewaren voor de toekomst klinkt goed, maar hoe organiseer je dat praktisch? De Erfgoedbank Brussel heeft geen functie die mensen toelaat om hun beeldmateriaal van thuis te uploaden, zoals dat wel kan bij de Collectie van de Gentenaar. Wel organiseren de coördinatoren regelmatig werkmomenten waarop vrijwilligers foto’s, prentbriefkaarten en ander erfgoedmateriaal kunnen scannen en beschrijven in de databank. In verschillende gemeenten kregen deze bijeenkomsten de naam ‘erfgoedcafé’.

Erfgoedcafés vinden vaak plaats in de bibliotheek of het gemeenschapscentrum, maar evengoed kan het in een lokaal dienstencentrum, een parochiezaal, een buurthuis, een café of zelfs een winkel. De enige voorwaarden zijn de aanwezigheid van een goede internetverbinding, laptops of pc’s, een kwalitatieve scanner, een tafel, stoelen en misschien een beamer en scherm. Drank en versnaperingen zijn niet onbelangrijk om mensen zich welkom te laten voelen. Die omkadering wordt geregeld door de coördinator van de lokale erfgoedbankwerking.

De invulling van een erfgoedcafé verschilt van gemeente tot gemeente. In Jette komen de vrijwilligers tweewekelijks samen in de bibliotheek om te scannen en de beelden te beschrijven in de databank. Vrijwilligers verkrijgen het erfgoed via contacten en de collectiehouders staan toe dat het beeldmateriaal enige tijd geleend wordt, zodat het verwerkt kan worden. Het publiek wordt er echter niet via een ‘open oproep’ uitgenodigd om langs te komen om materiaal of verhalen te delen. De vrijwilligers gaan zelf op zoek.

Het voordeel van zo’n ‘besloten’ erfgoedcafé is dat de taken goed gepland kunnen worden en vrijwilligers weten wat ze mogen verwachten. Het nadeel is dat op die manier de erfgoedbankwerking minder zichtbaar is en het minder ruimte laat voor onverwachte bezoeken en vondsten.

Een erfgoedcafé kan ook een open bijeenkomst zijn. Vrijwilligers komen dan samen op een locatie om te scannen en erfgoedmateriaal te beschrijven. Tijdens zo’n werkmoment kunnen geïnteresseerden hen een bezoekje brengen om kennis te maken of hun erfgoed meteen te laten digitaliseren. Deze werkwijze verlaagt de drempel om met eigen erfgoed langs te komen. Het nadeel van deze werkwijze is dat het op voorhand niet duidelijk is hoeveel mensen zullen opdagen. Dat kan bij vrijwilligers tot ontgoocheling leiden. Naar buiten treden met de lokale erfgoedbankwerking is dus belangrijk.

De Erfgoedbank kenbaar maken en houden, is een kwestie van volgehouden inspanning. Er zijn redenen genoeg waarom mensen het initiatief nog niet hebben leren kennen. Niet iedereen bezoekt bijvoorbeeld de lokale bibliotheek of het gemeenschapscentrum, waardoor communicatie over erfgoedcafés of andere initiatieven rond de Erfgoedbank niet doorsijpelt. Anderen kennen de Erfgoedbank misschien al, maar zijn niet bereid om hun materiaal zomaar te delen. Pas wanneer een vertrouwensband opgebouwd is, neemt de bereidheid om te delen toe. Daarom kwamen er vanuit de lokale werkingen al snel ideeën om erfgoedcafés op verplaatsing te organiseren.

De vrijwilligers en de coördinatoren verplaatsen zich dan naar een woonzorgcentrum, parochiezaal, buurthuis, kinderboerderij of café. Afhankelijk van de invulling van het moment worden er herinneringen opgehaald, beelden uit de erfgoedbank getoond, informatie uitgewisseld en nieuwe foto’s gescand. Uiteraard wordt ook steeds de Erfgoedbank Brussel toegelicht. Iedereen is welkom tijdens deze erfgoedcafés op verplaatsing, zeker bewoners van de buurt die kunnen ontdekken wat erfgoed allemaal kan zijn.

Dat gebeurt soms gemakkelijker wanneer het gaat om een thema. In 2022 organiseerden verschillende Brusselse gemeenten activiteiten in het kader van het honderdjarig bestaan van de tuinwijken, een groot evenement waar het communicatiebureau Visit Brussels sterk op inzette. In mei konden bewoners en bezoekers van de tuinwijken deelnemen aan wandelingen, lezingen, rommelmarktjes en expo’s. Om verhalen en foto’s van vroeger naar boven te halen, werden erfgoedcafés georganiseerd in de buurthuizen van tuinwijken. Bewoners konden dan langskomen om hun foto’s te laten scannen en hun verhaal te delen.

Ook in lokale dienstencentra en woonzorgcentra wordt de Erfgoedbank geapprecieerd. Herinneringen ophalen en sociaal contact spelen daar zeker een belangrijke rol. In Jette nam het erfgoedbankteam tijdens zijn bezoek aan een woonzorgcentrum een expert van de lokale geschiedenis mee. Aan de hand van foto’s vertelde hij over de geschiedenis van de gemeente Jette, waarna de aanwezigen hun eigen herinneringen deelden bij een stukje taart en een kop koffie. In Neder-Over-Heembeek heeft de coördinator een wekelijks programma rond erfgoed uitgewerkt met een van de lokale woonzorgcentra. Ze geeft bijvoorbeeld lezingen over de geschiedenis van Brussel en lokale erfgoedverhalen of doet spelletjes met foto’s over de wijk vroeger en nu. In Anderlecht start weldra een erfgoedbankwerking waar onder meer drie lokale dienstencentra bij betrokken zijn.

Naar buiten treden met de Erfgoedbank kan ook op een speelse manier, zoals tijdens de zomerprogrammatie Parasol van het lokaal cultuurbeleid in Oudergem. Elk jaar strijkt het festival neer in een andere buurt met activiteiten voor jong en oud. Een van de coördinatoren van de Erfgoedbank Oudergem werkt bij het gemeenschapscentrum, de andere coördinator is de cultuurbeleidscoördinator. Tijdens het festival zorgen zij voor een kleine activiteit met erfgoed als insteek, zoals een mobiele bibliotheek met erfgoedboeken, een kleurplaat voor kinderen of een memoryspel op basis van beelden uit de Erfgoedbank. Op die manier maken deelnemers op een laagdrempelige manier kennis met de Erfgoedbank.

Van bij de start van de Erfgoedbank Brussel zochten de lokale werkingen en de Erfgoedcel naar manieren om creatief met erfgoed aan de slag te gaan. Want de Erfgoedbank Brussel is veel meer dan een databank en website om beelden duurzaam te bewaren, het is een manier om lokaal draagvlak te creëren voor erfgoed.

Dan mag het er al eens speels en creatief aan toegaan. Het gaat per slot van rekening over activiteiten die mensen in hun vrije tijd uitoefenen. De afgelopen jaren passeerden al verschillende acties de revue, zoals foto’s drukken op hout, een quiz, een podcast en een erfgoedkrant. Initiatiefnemers zijn zowel de lokale werkingen als de Erfgoedcel.

Er worden lokaal regelmatig kleinschalige expo’s georganiseerd, meestal rond een thema. In Ganshoren stond in mei 2022 de tuinwijk Heideken centraal en werden op garagepoorten in de wijk grote papieren prints opgehangen. Daarop waren foto’s te zien van het leven in de wijk vroeger. In Oudergem organiseerde het erfgoedbankteam al expo’s over brouwerijen, het jeugdhuis, een straat en mobiliteit. Die werden tentoongesteld in het gemeenschapscentrum en het lokaal dienstencentrum, maar ook in openlucht. De expo over een straat, ooit bekend voor haar wasserijen, stond in de straat zelf. De expo over mobiliteit reisde rond en werd getoond op verschillende plaatsen in de openbare ruimte.

In Neder-Over-Heembeek timmerde de coördinator al expo’s in elkaar over de schuttersgilde en een toneelclub. Die expo’s werden tijdens feestelijke momenten getoond waardoor nieuwe mensen kennismaakten met de Erfgoedbank Heembeek-Mutsaard. Achteraf blijkt steeds dat inwoners dergelijke initiatieven appreciëren. 

De expo’s kunnen ook ondersteund worden door een digitale versie op de website van de Erfgoedbank Brussel. Deze webexpo’s zijn een functionaliteit op de databank en maken het gemakkelijker om een verhaal te vertellen. Hoewel het een handige tool is, blijft het publieksbereik hiervan bescheiden.

Een ander leuk lokaal initiatief was het evenement JUST Verstomt van het erfgoedbankteam in Jette. De ‘kleine bigband’ JUST vroeg aan Cinematek om uit de archieven filmpjes te selecteren over Brussel en Jette. Die werden aangevuld met foto’s uit de Erfgoedbank Jette. Het resultaat was een combinatie van stil en bewegend beeld waarbij de band livemuziek bracht voor publiek.

Nog in Jette verschijnt de erfgoedkrant Zo was Jette, een samenwerking tussen het lokale erfgoedbankteam en de Erfgoedcel. De krant focust vooral op beelden uit de Erfgoedbank en wil mensen laten kennismaken met het lokale erfgoed. Het eerste nummer verscheen in december 2021 en kreeg heel wat weerklank. In het najaar 2023 verschijnt een tweede nummer. De krant heeft een oplage van 2.000 exemplaren, is gratis en wordt verdeeld via de bibliotheek, het gemeenschapscentrum, de lokale dienstencentra, de woonzorgcentra en de lerarenkamers van Nederlandstalige scholen in Jette. Geïnteresseerden kunnen ook een exemplaar aanvragen. Dankzij de erfgoedkrant kreeg de lokale werking al verschillende reacties van mensen die de Erfgoedbank via deze weg leerden kennen.

De Erfgoedcel ondersteunt deze lokale initiatieven waar nodig en neemt zelf ook initiatieven om de Erfgoedbank Brussel in de kijker te plaatsen. In 2023 lanceerde ze de podcastreeks (Zw)erfgoed met aandacht voor onbekende verhalen over Brussel, gebaseerd op foto’s uit de Erfgoedbank. De eerste aflevering vertrok van een foto van twee meisjes in een veld vol margrieten en mondde uit in een aflevering over de bloementeelt in Neder-Over-Heembeek. Er liep een promoactie met bedrukte stokbroodzakken (de naam www.erfgoedbankbrussel.be is best lang), verdeeld bij bakkers in verschillende gemeenten, en advertenties verschijnen online en op papier bij mediakanaal BRUZZ. Berichten op sociale media als Facebook en Instagram bereiken steeds meer mensen. De Erfgoedbank Brussel staat ondertussen zeven jaar online en geeft de rijke collecties van privépersonen en verenigingen een tweede (digitaal) leven. De lokale werkingen zorgen via erfgoedcafés voor een laagdrempelig karakter van het initiatief, waarbij ontmoeting en sociaal contact belangrijk zijn, en zetten door activiteiten als expo’s het rijke erfgoed en onbekende verhalen in de kijker. De Erfgoedbank Brussel is veel meer dan een statische databank. Het is bovenal het resultaat van de samenwerking tussen vrijwilligers en professionelen en het lokale en het regionale niveau. Wat iedereen hierin verbindt, is de overtuiging dat lokaal en persoonlijk erfgoed waardevol is. De droom is dat tegen het volgende artikel de Erfgoedbank Brussel alle negentien gemeenten omvat.

Wil je graag meer weten over het project? Of wil je graag vrijwilliger worden? Neem zeker contact op:
erfgoedbank@vgc.be
erfgoedbankbrussel.be