In Brussel stemmen ze ‘anders’

Op zondag 9 juni moeten kiezers (vanaf 18 jaar) de politici aanduiden die de volgende 5 jaar in het federale parlement en het Brussels parlement zullen zetelen en mogen geregistreerde kiezers vanaf 16 jaar ook kiezen voor het Europees parlement.

Mogen, niet moeten, want in tegenstelling tot de andere verkiezingen is er voor de Europese geen opkomstplicht meer. Die opkomstplicht werd overigens ook afgeschaft voor de Vlaamse gemeenteraadsverkiezingen, terwijl de Brusselse kiezer op 13 oktober nog wel een stem moet uitbrengen voor de 19 gemeentelijke besturen voor de komende 6 jaar. Nog anders is dat in Brussel geen provincieraad meer bestaat.

Verkiezingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest verschillen om meerdere redenen van die elders in het land. Dat heeft alles te maken met de hoofdstedelijke rol van Brussel. Als hoofdstad was het niet alleen de plaats waar politici over de toekomst van het land onderhandelden en compromissen afsloten, Brussel speelde zelf ook een cruciale rol als strijdpunt tussen Nederlandstaligen en Franstaligen.

Dat leidde in de loop van de geschiedenis tot de huidige ingewikkelde politieke structuur met beschermingsmaatregelen voor Brusselse Nederlandstaligen en een groot aantal politici in verhouding tot het aantal inwoners. Brussel telt meer lokale mandatarissen per inwoner of per vierkante kilometer dan andere Belgische steden of dan vergelijkbare steden elders in de wereld. Op dit moment zijn er 784 lokale verkozenen in Brussel (695 gemeentelijke en 89 gewestelijke) en na de verkiezingen van 2024 zal dat aantal nog stijgen.

Cruciaal daarbij is het besef dat de Brusselse instellingen zoals we die nu kennen, er ooit kwamen als onderdeel en resultaat van compromissen uit het verleden. De bedoeling was toen om de tegenstellingen tussen de gemeenschappen in het land te pacificeren.

Daarbij werden beschermingsmaatregelen voorzien voor de Franstalige minderheid op nationaal niveau en voor de Nederlandstalige minderheid in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De positie van de Nederlandstaligen in Brussel kan met andere woorden niet los gezien worden van de algemene politieke krachtsverhoudingen in Brussel en in de rest van het land. Nederlandstalige en Franstalige partijen nemen daarin ook vaak uiteenlopende standpunten in.

Bij het ontstaan van België in 1830 werd Brussel de hoofdstad van een land waar de machthebbers enkel Frans spraken – ook in de Vlaamse steden. De meerderheid van de bevolking sprak een plaatselijke variant van het Nederlands, maar zij hadden weinig te zeggen. Het zou duren tot na de Tweede Wereldoorlog vooraleer alle Belgen, mannen en vrouwen, stemrecht kregen.

Maar in Brussel verliep dat anders. Als hoofdstad was en is Brussel een belangrijk symbool. Alle inwoners van het land moeten zich er zich welkom voelen en in de twee landstalen geholpen kunnen worden. De Brusselse agglomeratie kreeg daarom een tweetalig statuut, maar in de praktijk gebruikten de gemeentebesturen vooral het Frans en zorgden verfransingsmechanismen voor een taalverandering van de bevolking.

Volgens de talentelling van 1846 sprak nog ruim 67% van de Brusselaars meestal Nederlands. In 1947 was het aantal Nederlands-eentaligen verminderd tot 9,4%. Ongeveer de helft van de bevolking sprak toen de beide talen. Op een periode van 100 jaar was het taalbeeld van de inwoners van de 19 gemeenten die nu deel uitmaken van het tweetalig Brussels Hoofdstedelijk Gewest dus helemaal gewijzigd. Die taalswitch had verschillende oorzaken en grote gevolgen.

Tussen 1831 en 1930 was het inwonersaantal verdubbeld. Als hoofdstad zorgde Brussel voor veel tewerkstelling en dat trok werkzoekenden aan, voornamelijk inwijkelingen uit Wallonië. Voor de betere jobs in de administraties en bedrijven, moest je Frans spreken, dus ook Nederlandstalige ouders stuurden hun kinderen naar de Franstalige scholen om hogerop te geraken in het leven. Daardoor verfranste de Brusselse bevolking in snel tempo. Alleen de arbeidersklasse, die geen Frans nodig had, bleef de thuistaal behouden. De taalverschillen legden dus tegelijk sociale en economische verschillen bloot.

Door de bevolkingsgroei en door het verfransingsproces breidde de stad ook alsmaar verder uit en werden telkens meer Vlaamse buurgemeenten bij het tweetalige gebied betrokken. Dit gebeurde nadat bij een talentelling 50 % van de inwoners verklaarde Frans te spreken. Bij 30 % werden al taalfaciliteiten voorzien. De uitslag van de talentelling bepaalde het taalstatuut van de gemeente en zo breidde het tweetalige gebied alsmaar verder uit.

De Vlaamse beweging eiste dat er een einde kwam aan deze zogenaamde 'olievlek' en organiseerde acties, zoals massabetogingen en een boycot van de burgemeesters.

In het begin van de jaren 1960 werden de talentellingen afgeschaft, de taalgrens werd definitief vastgelegd en de Brusselse agglomeratie werd beperkt tot de huidige 19 gemeenten. Brussel werd zo een soort eiland omringd door gemeenten die in het Vlaamse gewest zijn ingedeeld.

De toenemende spanningen tussen de gemeenschappen in de jaren 1960, hadden de unitaire partijstructuren van de drie grote politieke families (Socialisten, Christendemocraten en Liberalen) op hun grondvesten doen daveren.

Het had ook gezorgd voor het ontstaan van een nieuwe regionale politieke partijen: Franstaligen voelden zich door de wetgever benadeeld en richtten in 1964 het Front Démocratiques des Francophones (FDF) en in 1968 het Rassemblement Wallon (RW). De eerste is de voorloper van het huidige Démocrate Fédéraliste Indépendant (DéFI). De tweede hield in 1986 op te bestaan na de overstap van enkele kopstukken naar de liberale PRL. Het FDF wilde de uitbreiding van Brussel tot een groter stadsgewest. Volgens FDF moest er terug een grotere taalvrijheid komen en de pariteit1 in de Brusselse politieke instellingen moest worden afgeschaft.

Een Vlaamse drukkingspartij bestond al sinds 1954, namelijk de Volksunie. Die kreeg eveneens midden jaren 1960 de wind in de zeilen en werkte vooral als zweeppartij om de traditionele partijen aan te sporen de Vlaamse eisen mee op te nemen.

FDF, de Volksunie en de communautaire spanningen in het algemeen zorgden ook voor druk op de toen nog unitaire Belgische partijen. Binnen de Brusselse afdelingen van socialisten, liberalen en christen-democraten leidden de onenigheden tussen de taalgroepen tot het uiteenvallen in taalvleugels, nog voor de partijen op nationaal vlak splitsten. De Brusselse socialisten kregen te kampen met dissidente ‘Rode Leeuwen’ en binnen de liberale partij ontwikkelde zich een gelijkaardige Vlaamse formatie, de Blauwe Leeuwen genoemd. Bij de christendemocraten werd nog iets langer getracht om de partij bijeen te houden in Brussel, terwijl die nationaal al in 1968 uiteen viel door de kwestie Leuven.

Deze ontwikkelingen zorgden in Brussel voor een toename van het aantal partijen en maakte het vormen van coalities na verkiezingen nog moeilijker.

Met deze slogan drukten Vlaamse politici hun verwachtingen uit ten opzichte van Brussel als hoofdstad, maar bevestigden ze ook het belang dat zij aan Brussel hechtten. Dat uitte zich in 1984 in de keuze voor Brussel als hoofdstad van Vlaanderen en ook in investeringen in gemeenschapsbevoegdheden zoals het Nederlandstalig onder wijs en culturele voorzieningen. Het Nederlandstalig onderwijs in Brussel heeft een aandeel van meer dan 20% Brusselaars en trekt ook vele anderstalige kinderen aan. De positie van het Nederlands in Brussel is in positieve zin gewijzigd, mede door de sterkere Vlaamse arbeidsmarkt.

De BRIO-taalbarometer toont een stijging van het aantal meertaligen in Brussel aan, evenals een taalgebruik aangepast aan de context. Daarbij rukt het gebruik van het Engels op. Een derde van de Brusselaars groeide op in een gezin waar thuis geen Nederlands of Frans werd gesproken. Die superdiversiteit zet de tweedeling van de instellingen onder druk. Om de nieuw ingeweken Brusselaars bij de besluitvorming te betrekken, kwam er een uitbreiding van het stemrecht, maar ook die discussie was communautair gekleurd.

In het debat speelden communautaire, maar ook politieke motieven. Dat precies Brussel, hoofdstad van Europa, zo lang treuzelde met de goedkeuring of afwijkingen van het verdrag zou vragen voor de Brusselse Vlamingen, zou niet goed zijn voor het imago van de stad.

In Brussel stemt men ‘anders’, vooral door de specifieke kiesregeling voor het gewest, maar men stemt er ook ‘anders niet’. Het aantal kiesgerechtigden dat niet komt opdagen bij de verkiezingen en het aantal blanco stemmers is in Brussel hoger dan elders.

Verder is het een gewest met veel niet-Belgen, die niet automatisch kiesgerechtigd zijn. Het merendeel neemt niet de moeite om zich als kiezer te laten registreren en dus wordt de stem van deze Brusselaars niet gehoord.

Brussel is ook een jong gewest, met veel Brusselaars jonger dan 18 jaar, wier stemmen evenmin meetellen.

De agglomeratieraadsverkiezingen van 1971

Om te begrijpen waarom er door Nederlandstalige partijen zo wordt gehecht aan sluitende garanties, staan we even stil bij de agglomeratieraad. Bij de oprichting van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in 1989 werd immers teruggegrepen naar de voor de Agglomeratieraad vastgelegde verhoudingen en beschermingsmechanismen. Die vormden een onderdeel van de grondwetsherziening van 1970 en deel van een ruimer compromis, waarop werd verdergebouwd.

De nadruk lag er eveneens op samenwerking tussen de twee gemeenschappen en dit onder voogdij van de nationale overheid. Pariteit in het college – op de voorzitter na – de indeling in taalgroepen en een alarmbelprocedure moesten de positie van de Nederlandstaligen beschermen.

Ondanks het feit dat de pariteit in de ministerraad, om aldaar minorisering van de Franstaligen tegen te gaan, ook in de grondwet was ingeschreven en beide evenwichten duidelijk met elkaar verbonden waren, bleef het FDF de beschermingsmaatregelen voor de Nederlandstaligen in Brussel als een inbreuk zien op het systeem van de evenredige vertegenwoordiging en dus op de democratie en de vrijheid.

De Brusselwet of de ‘bijzondere wet betreffende de Brusselse instellingen’ van 12 januari 1989 vormde de hoofdstedelijke agglomeratie om tot een derde gewest, met een eigen rechtstreeks verkozen parlement en een regering voor gewestmateries.

Brusselaars kunnen sinds 1989 stemmen voor een eigen parlement. Bij de gewestelijke verkiezingen worden de partijen ingedeeld in twee taalgroepen of kiescolleges. Er kunnen zowel Nederlandstalige als Franstalige kandidatenlijsten voorgedragen worden. De Brusselse kiezer is geheel vrij om te kiezen voor welke taalgroep hij wil stemmen. Die keuze is er niet voor de kandidaten die op de lijst willen staan. Zij moeten vooraf verklaren in welke taal ze de eed afleggen en kunnen niet meer van taalgroep veranderen.

Voor je er op een politieke partij kan stemmen of op een kandidaat, moet je dus eerst een taalgroep kiezen. Ongeacht of er nu meer of minder stemmen op worden uitgebracht, het aantal verkozenen per taalgroep blijft hetzelfde. Van de 89 zetels van het Brussels parlement zijn er 72 voorzien voor Franstalige lijsten en 17 voor verkozenen op Nederlandstalige lijsten.

Die verhouding werd vastgelegd in 2001 als onderdeel van het Lambermontakkoord en kwam er om de politieke aanwezigheid van de Nederlandstalige Brusselaars te garanderen en hen voldoende te kunnen betrekken bij het beleid in Brussel. Dit was een correctie op het systeem zoals dat bij het ontstaan van het Brussels parlement bestond. Een vast aantal zetels werd bepaald en er kwam ook een systeem om de blokkering door één van beide taalgroepen te verhinderen. Bij de laatste verkiezingen was immers de angst ontstaan dat het Vlaams Blok een meerderheid zou bekomen in de Nederlandse taalgroep en zo het Brusselse pacificatiemodel zou kunnen doen mislukken.

Om de machtsdeelname te waarborgen, werden naast het kiessysteem nog andere mechanismen uitgewerkt gaande van het systeem van poolvorming per taalgroep, de pariteit op het niveau van de raad, de consensusregel, de alarmbelprocedure en de gewaarborgde bevoegdheidspakketten. De Brusselse regering moet ook een meerderheid hebben in beide taalgroepen, met andere woorden, beide taalgroepen kunnen de vorming van een regering blokkeren.

Het relatief hoge aantal parlementsleden en regeringsleden van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, in vergelijking met het Waalse en het Vlaamse Gewest, was destijds een toegeving naar Nederlandstaligen toe om een minimumdeelname van Vlamingen aan het beleid te garanderen. De Brusselwet moest voorzien in de gelijkwaardige betrokkenheid en inspraak van beide gemeenschappen in het beleid. Deze correcties op het systeem werden door Franstalige politici betwist en democratisch deficitair genoemd, hoewel zij ook dergelijke beschermingsmaatregelen genieten op nationaal vlak.

Na de eerste gewestelijke verkiezingen van 18 juni 1989, vonden nog zes van deze verkiezingen plaats. In 2024 wordt voor de zevende keer gekozen voor het Brussels parlement. Het aantal stemmen op de Vlaamse lijsten was in 1989 15,3% en in 2019 eveneens. Tussendoor varieerde het aantal met 11,2 in 2009 als laagste cijfer.

Sinds 2001 is het totale zetelaantal voor Vlaamse partijen in het parlement niet meer afhankelijk van het aantal stemmen, maar die bepalen nog wel de onderlinge sterktes tussen de partijen. Die krachtsverhoudingen kunnen geheel anders zijn dan in het Vlaams parlement. Dat maakt dat in de Nederlandse taalgroep in Brussel en in de Vlaamse Gemeenschapscommissie een andere meerderheid tot stand kan komen dan in de Vlaamse regering. Bij de laatste verkiezingen van 2019 was Groen de grootste Vlaams-Brusselse partij met ca. 20% van de stemmen, gevolgd door N-VA (ca. 18%) en open vld en one.brussels-sp.a elk met ca. 15%.

Wordt bij de verkiezingen voor het Brussels parlement op een Nederlandstalige partij gestemd, dan krijgt de kiezer vervolgens nog een extra stemmogelijkheid. Hij mag in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest immers ook mee de 6 Brusselaars bepalen die in het Vlaams Parlement zullen zetelen. Om de band met Brussel te versterken werd deze vaste vertegenwoordiging van Brusselaars in het Vlaamse Parlement voorzien. De 6 vertolken er de belangen van Brussel en van de Brusselse Vlamingen.

Een van die Brusselaars wordt ook de minister bevoegd voor Brussel in de Vlaamse regering. Die Vlaams-Brusselse parlementsleden mogen in de plenaire vergadering enkel stemmen over gemeenschapsaangelegenheden, niet over gewestbevoegdheden, omdat ze niet in het Vlaamse Gewest wonen.

Het staat Franstalige kiesgerechtigden ook vrij om voor de Nederlandse taalgroep te kiezen en zelfs mee de samenstelling van het Vlaams parlement te bepalen. Bij de laatste gewestverkiezingen konden Brusselse partijen als Agora of Be.One ook Franstalige Brusselaars aantrekken. Mogelijk was het bij sommige van hen ook de bedoeling om met hun stem te helpen vermijden dat een Vlaamsnationalistische partij de grootste werd?

Sinds de splitsing van het kiesarrondissement halen de Nederlandstalige lijsten apart nog amper de kiesdrempel (5%). Het had als effect dat bij de laatste parlementsverkiezingen in 2019 twee Nederlandstalige kandidaten zich op een Franstalige lijst lieten verkiezen: Tinne Van der Straeten van Groen en Maria Vindevoghel van PTB/PVDA. Een andere strategie zou kunnen zijn dat Vlaamse partijen in Brussel in kartel2 naar de kiezer trekken, maar dan moeten eerst politiek-ideologische tegenstellingen kunnen worden overwonnen.

Op het niveau van het Gewest is voor de Nederlandstalige gemeenschap een gegarandeerde vertegenwoordiging voorzien, maar hun situatie in de Brusselse gemeenten is het meest fragiel.

In de loop van de jaren werden verschillende politiek-electorale strategieën gehanteerd om de aanwezigheid te verhogen. Afhankelijk van de lokale politieke situatie en het moment werd geopteerd voor een plaats op de ideologische Franstalige zusterpartij, op een gezamenlijke tweetalige lijst, voor lokale samenwerkingen, bijvoorbeeld de burgemeesterslijsten of gemeentebelangen, dan wel voor kartellijsten met uitsluitend Nederlandstalige kandidaten, de Vlaamse eenheidslijsten.

Algemeen bleef het aantal Vlaamse verkozenen in deze periode schommelen tussen de 11 en 13%, wat redelijk stabiel kan genoemd worden.

De noordelijke gemeenten vertonen een verspreid beeld. In Brussel en Sint-JansMolenbeek schommelt het aandeel rond het gemiddelde, overigens ook in Sint-Pieters-Woluwe. Schaarbeek en Sint-Lambrechts-Woluwe sluiten qua Vlaamse politieke vertegenwoordiging dan weer aan bij de zuidelijke gemeenten. 

In Brussel-Stad, Evere, Jette, Etterbeek, Koekelberg, Oudergem en Sint-Joost-ten-Node is het percentage Vlamingen in de gemeenteraden afgenomen sinds de verkiezingen van 1970. Dat jaar zorgden de lokale verkiezingen in Brussel voor een schok. Het FDF werd de belangrijkste electorale kracht in de Brusselse agglomeratie. De FDF-lijsten haalden een gemiddelde van 28% van de stemmen in de 19 gemeenten en in 4 gemeenten leverde FDF de burgemeester.

Om bij de volgende verkiezingen het verlies in de gemeenten te beperken kwamen in 1976 Vlaamse eenheidslijsten op in bijna alle Brusselse gemeenten. De samenwerking van alle Nederlandstalige gemeentelijke politici in Brussel over de ideologische grenzen heen, was bevestiging van de Nederlandstalige gemeenschap als politieke eenheid.

Eerder was dit groeiend politiek bewustzijn al tot uiting gekomen tijdens het Congres van de Brusselse Vlamingen (1975). De strategie van de Vlaamse Beweging in Brussel was er tot dan toe vooral op gericht via de uitbouw van culturele verenigingen de Vlaamse aanwezigheid in stand te houden.

Vanaf het midden van de jaren 1970 worden de inspanningen dus meer op politiek niveau getild en worden de Vlaamse partij-afdelingen in Brussel structureel uitgebouwd. In 1976 behalen de Vlamingen precies evenveel verkozenen als 6 jaar eerder (iets meer dan 12%). De strategie van de Vlaamse lijsten werd gaandeweg opgegeven en vooral socialisten en liberalen van beide taalgroepen gaan in de gemeenten opnieuw samenwerken. 

De keuzes van de lokale politici waren afhankelijk van de communautaire spanning of kalmte op het nationale plan, maar algemeen wegen in de meeste gemeenten de klassieke politieke thema’s zwaarder door dan de taaltegenstellingen. Die bepaalden evenzeer het stemgedrag. Plaatselijke zwaargewichten, lokale belangen en situaties en de traditioneel sterke inplantingen van bepaalde partijafdelingen, kleurden er veeleer het lokale beleid. Het zogenaamde burgemeestereffect speelde daarbij ook een rol. Verkiezingsresultaten kunnen dan ook moeilijk louter worden gezien als een graadmeter voor de taalverhoudingen in Brussel.

In de 19 gemeenten is de betrokkenheid van de Vlamingen bij het bestuur afhankelijk van de resultaten van de verkiezingen. De Brusselwet van 16 juni 1989, voorzag echter ook een aanpassing van de gemeentewet om aan een schepencollege dat nog geen Nederlandstalige vertegenwoordiger telt, een Nederlandstalige 'extra' schepen toe te voegen. De gemeenten die daar op ingingen, kregen een financiële compensatie.

Toch waren niet alle gemeenten meteen overtuigd om dit Artikel 279 toe te passen en beide taalgemeenschappen in het college op te nemen. Na de recentste lokale verkiezingen van 2018 werd in alle 19 Brusselse colleges wel een Nederlandstalige schepen geïnstalleerd.

Deze regeling had de bedoeling om de inspraak van Nederlandstaligen te bevorderen, maar indien er al een Nederlandstalige schepen in het college aangeduid was, dan kon het extra-mandaat ook naar een Franstalige gaan.

Het facultatieve karakter van deze wet wordt ook door de bepalingen omtrent de taalaanhorigheid benadrukt. In de kandidaatstellingsformulieren is het niet ‘verplicht’ om de taal van de kandidaat aan te duiden en de mechanismen om de taalaanhorigheid vast te stellen zijn evenmin sluitend. De uitbreiding geldt slechts voor de duur van de periode, waarvoor de gemeenteraad die de beslissing nam, verkozen werd. Het buitengewone schepenmandaat moet door de betrokken gemeenteraad dus na iedere verkiezing opnieuw worden gestemd.

Deze schepenen worden onder de raadsleden verkozen bij geheime stemming en met een volstrekte meerderheid tijdens de eerste bijéénkomst van de nieuwe raad. Net als de gewone schepenen dienen zij bij de beëediging trouw te zweren aan de Koning en gehoorzaamheid aan de grondwet en aan de wetten van het Belgische volk en dit in het Nederlands, het Frans of in beide landstalen.

De redenering dat Brussel de hoofdstad is van een land waar de Nederlandstaligen de meerderheid uitmaken, maakt het maar logisch dat ook de Nederlandstaligen er inspraak krijgen, ook als dat via een speciaal beschermd statuut moet. Bovendien leert de geschiedenis dat de meeste bewoners van de 19 gemeenten van het gewest een eeuw geleden Nederlands spraken.

Door de opeenvolgende staatshervormingen kreeg Brussel een eigen dynamiek en het gewest draait meer en meer op zich. Het blijft wel de hoofdstad van het land en ook van Vlaanderen. Vlaanderen koos voor Brussel als haar hoofdstad, wat zich uit in een sterke politieke en economische verstrengeling. Er wordt ruim geïnvesteerd in de gemeenschapsbevoegdheden.

En dat loont. Het Nederlandstalig onderwijs en de taalcursussen van het Huis van het Nederlands zorgden er mee voor dat het Nederlands in Brussel aantrekkelijker werd. Daarbij speelt ook de economische uitstraling van Vlaanderen een rol. Op de arbeidsmarkt is de kennis van het Nederlands een belangrijke troef.

Langs Franstalige zijde wordt geargumenteerd dat de representatieve organen ook taalrepresentatief moeten zijn. In hun argumentatie vormt de ‘democratie’ het uitgangspunt. Er kan niet worden afgestapt van het ‘one man, one vote-principe’. Daarbij wordt ook de maatschappelijke realiteit en de efficiëntie van bestuur ingeroepen.

Dat laatste argument is er ook aan Nederlandstalige kant met het pleidooi om de politieke organisatie in het gewest te rationaliseren en het gemeentelijke niveau af te schaffen, net als in andere grootsteden gebeurde. Nu is de concentratie politici er groter dan elders, wat ook een grote financiële kost met zich mee brengt. De fusie van de 19 Brusselse gemeenten is echter onbespreekbaar voor Franstaligen.

Ann Mares (1967) is doctor in de hedendaagse geschiedenis, was wetenschappelijk medewerker van het Brussels Informatie-, Documentatie- en Onderzoekscentrum (BRIO) en is directeur van het Archief voor Nationale Bewegingen (ADVN).