Bibliotheken en Europa kunnen elkaar versterken

In heel Europa staan zo’n 65.000 bibliotheekgebouwen en daartussen bestaan grote verschillen. Tussen Noord en Zuid, maar ook tussen grote (vaak stedelijke) en kleine bibliotheken zijn de verschillen groot. Toch zijn er veel evoluties en uitdagingen die Europese bibliotheken met elkaar delen, en kunnen ze veel van elkaar leren. EBLIDA, NAPLE en PL2030 verbinden bibliotheken met elkaar en helpen bibliotheken om de weg naar Europese subsidie te vinden. Omgekeerd blijkt uit hun verhaal dat bibliotheken ook veel voor Europa kunnen betekenen.

Ton van Vlimmeren (EBLIDA), Ilona Kish (PL2030) en Stuart Hamilton (NAPLE) zien gedeelde ontwikkelingen die in heel Europa aan de gang zijn. Zo zijn vrijwel alle Europese bibliotheken hard op weg met het leveren van een moderne, digitale dienstverlening, met als nieuwste aandachtspunt artificiële intelligentie (AI), maar moeten ze desondanks opboksen tegen een verouderd imago. En overal blijft het een aandachtspunt om voldoende middelen te vinden. Ze waarschuwen ook alle drie voor een nieuw fenomeen: de trend van censuur die in Amerika al veel schade aanricht, en die nu ook her en der in Europa opduikt.

Veel gedeelde uitdagingen dus voor bibliotheken. En dat allemaal in een tijd waarin het moeilijk is om voldoende gekwalificeerd personeel te vinden. Ook daar worstelen de meeste bibliotheken in Europa mee. Tot slot zien Stuart Hamilton, Ilona Kish en Ton van Vlimmeren alle drie een grote uitdaging, en tegelijkertijd mogelijke oplossing, in de rol die bibliotheken kunnen spelen in het halen van de duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties (VN). De drie organisaties geloven dat openbare bibliotheken burgers in staat stellen om een democratisch, sociaal betrokken en digitaal inclusief Europa te creëren. Door beleidsmakers bewust te maken van die rol, kunnen bibliotheken zichzelf en hun positie in de samenleving versterken.

Onder meer dankzij de inspanningen van EBLIDA, NAPLE en PL2030 zijn openbare bibliotheken voor het eerst genoemd in het Werkplan voor Cultuur 2023-2026 dat de Europese Unie (EU) opgesteld heeft. Ook werden in april Europese aanbevelingen voor bibliotheekwetgeving en nationaal bibliotheekbeleid van de lidstaten goedgekeurd door de ministers van de Raad van Europa. Bibliotheken kunnen steun vinden in Europa, maar dan moeten beleidsmakers wel beter bekend raken met de rol die bibliotheken kunnen spelen.

Een gezamenlijke uitdaging voor Europese bibliotheken is namelijk dat ze nog altijd kampen met het achterhaalde imago van boekenhuis. “Zoals Star Wars het beeld gebruikt van de Trinity University Library in Dublin”, aldus Stuart Hamilton. “Dat imago maakt bibliotheken aantrekkelijk en zal altijd wel blijven bestaan, maar bibliotheken zijn ondertussen veel meer dan dat.”

Het boekenhuis-imago leeft ook sterk onder Europese beleidsmakers, die sinds hun jeugd vaak geen openbare bibliotheek meer gezien hebben. Ilona Kish nodigt leden van de Europese Commissie daarom zoveel mogelijk uit op haar werkplek in Muntpunt in Brussel. “Europese beleidsmakers zijn vaak onder de indruk van het heel diverse publiek en alle verschillende nationaliteiten die Muntpunt weet te bereiken.”

Nu de bibliotheken in het Europese Werkplan voor Cultuur genoemd zijn, biedt dat ook een uitdaging, stelt Stuart Hamilton. “Voor het eerst staan echte bibliotheekkwesties centraal in de focus van een grote EU-commissie. Hieruit zal een verslag voortkomen dat het profiel van bibliotheken in Europa vergroot. Het zal een uitdaging zijn om de reacties van bibliotheken in de EU-lidstaten te coördineren, om ervoor te zorgen dat we een goed resultaat uit dat proces halen. Er zal veel lobbywerk nodig zijn om de echte problemen en wensen van de bibliotheken in de Europese landen te verbinden met de mensen die de bibliotheken in de Europese werkgroep vertegenwoordigen.”

Volgens Ilona Kish is het belangrijk om bibliotheken meer onder de aandacht te brengen bij beleidsmakers en politici, “als plekken voor hernieuwde participatie en waar gewerkt kan worden aan herstel van vertrouwen in informatie en in de overheid, door in de bibliotheek gesprekken te faciliteren”. De taak van PL2030 is volgens Ilona Kish om het nieuwe verhaal van bibliotheken te laten zien. Hun projecten tonen dat bibliotheken bij uitstek geschikt zijn om het bewustzijn over grote maatschappelijke uitdagingen bij burgers te vergroten, om er de basisgeletterdheid en digitale vaardigheden van burgers te ontwikkelen en om burgerparticipatie en burgerbetrokkenheid te bevorderen.

Ton van Vlimmeren stimuleert lokale bibliotheken om Europese parlementsleden uit te nodigen. “Welke Europarlementariër woont er in jouw stad of streek? Nodig die dan – na de verkiezingen, als je weet welke portefeuille iemand heeft – uit in jouw lokale bibliotheek. Als zo iemand op bezoek komt, vinden de burgemeester en wethouder of schepen dat dikwijls ook interessant, omdat er dan lokaal aandacht komt voor de bibliotheek. Zo kun je laten zien wat er in de lokale bibliotheek gebeurt. Dat is voor een Europarlementariër vaak een eyeopener.”

Bibliotheken hebben een belangrijke rol binnen de democratie. Ze spelen “een cruciale rol als gemeenschapsknooppunten die streven naar een democratische, samenhangende, inclusieve en rechtvaardige samenleving”, zo staat in de Europese aanbevelingen. Volgens Stuart Hamilton is de link tussen bibliotheken en de democratie vrij eenvoudig: “Bibliotheken zorgen voor een vrije toegang tot informatie, en zijn daarmee een ondersteuning van de democratie. Toegang tot informatie is de basis om beslissingen te kunnen maken.”

Bibliotheken kunnen hun democratische rol op verschillende manieren spelen: als organisator van het debat, in hun emanciperende rol, maar volgens Ton van Vlimmeren is het ook een taak van bibliotheken om het democratische proces en de staatsinrichting uit te leggen. “Onze democratie is gebaseerd op het systeem van een representatieve democratie, met kiesrecht en verkiezingen. Dan moet je weten hoe dat in elkaar zit en weten wat het belang daarvan is. Daar kunnen bibliotheken een rol in spelen.”

Het idee is dat bibliotheken burgers de ruimte geven, online of fysiek, om na te denken over de problemen waar ze tegenaan lopen. “De opgave waar de samenleving voor staat, met name de klimaatcrisis en de opdracht om naar een duurzame samenleving te gaan, kan alleen op een democratische manier tot een goed einde gebracht worden. Eigenlijk zijn naar mijn idee duurzame ontwikkeling en democratie nauw verweven. Dat zie je ook aan de duurzame ontwikkelingsdoelen zoals ‘geen discriminatie’, ‘het recht op kwaliteitsvol onderwijs’ of ‘gendergelijkheid’. Deze hebben minder met klimaat dan met democratie te maken”, aldus Ton van Vlimmeren.

“Het zijn waarden die heel goed bij bibliotheken passen. Als je naar tien websites van bibliotheken kijkt, dan zie je daar vaak heel mooie missiestatements staan die waarden in de samenleving bepleiten. Bibliotheken worden met publiek geld betaald, dus wij moeten dan ook bijdragen aan wat in onze grondwet staat. Daar worden democratische waarden ook genoemd. Ik denk ook dat de bibliotheek een plek kan zijn voor het maatschappelijk gesprek. Dan bedoel ik niet gepolariseerde discussies, maar wel gesprekken die mensen vanuit hun persoonlijke leven kunnen voeren over wat er aan de hand is. Het organiseren van die gesprekken in de samenleving is een rol voor de bibliotheek.”

“Mensen moeten ook het vertrouwen en het zelfvertrouwen hebben om het woord te durven voeren, een mening te hebben. En om dat in een veilige omgeving te kunnen doen. Voor het opbouwen van dat vertrouwen kunnen bibliotheken die veilige omgeving en gespreksmogelijkheden bieden. Soms heel gestructureerd bij dialoogbijeenkomsten waar methodisch gewerkt wordt, maar ook bij een gesprek over verkeersoverlast in de buurt. Dat lijkt misschien niet te gaan over democratie, maar dat gaat wel over de voorwaarden daarvoor, en het vertrouwen dat mensen nodig hebben.”

Ondertussen doemt er een trend op uit Amerika die ook in Europa speelt en die een bedreiging vormt voor de democratie. Stuart Hamilton: “In Ierland hebben we te maken met een gecoördineerde campagne om lgbtq+-materiaal voor tieners uit bibliotheken te laten verwijderen. Zoals we in de Verenigde Staten (VS) kunnen zien, begint het misschien met die materialen, maar voor je het weet, verwijder je ook andere materialen. Het zou kunnen gaan over klimaatverandering, over rassenverhoudingen, over geschiedenis. Dat is een heel hellend vlak. Het is iets waar we ons de komende jaren in Europa veel meer bewust van zullen worden.”

Stuart Hamilton waarschuwt: “Wij zijn niet immuun voor dat soort dingen. De VS vinden we vaak ver weg, een beetje cartoonesk, heel groot. We zouden onszelf kunnen beschouwen als veel Europeser en veel beter in staat om met deze problemen om te gaan. Maar in werkelijkheid staat dit voor de deur in Ierland, we hebben gehoord van incidenten in de Scandinavische landen, en we moeten allemaal voorbereid zijn op populistische bewegingen.”

Hamilton wijst op de mate waarin groeperingen zichzelf organiseren: “In Ierland volgden ze een draaiboek met duidelijke stappen om titels over seksuele voorlichting en gezondheid te verwijderen. Dat bestond uit een brievencampagne, maar ook uit een veel agressievere methode waarbij een groep tijdens een voorleesuur de bibliotheek binnenviel met veel geschreeuw en de eis om die boeken te verwijderen, wat allemaal via een livestream op Facebook gedeeld werd.”

“Bibliotheekmedewerkers moeten hierop voorbereid worden: hoe ze moeten omgaan met verstorende situaties, hoe ze het publiek moeten beschermen en wanneer ze de politie moeten inschakelen. Een training waarvan we nooit dachten dat we deze nodig zouden hebben. Niet alleen het personeel, maar ook verkozen ambtenaren moeten ingelicht worden over de rol van de bibliotheek in de samenleving, en waarom intellectuele vrijheid belangrijk is. Daarom is het zo belangrijk dat er nu op Europees niveau benadrukt is dat bibliothecarissen onafhankelijk zijn in de keuze van titels in hun collectie.”

Ook Ilona Kish wijst op de noodzaak voor bibliotheken om zich voor te bereiden, en op de mogelijkheden die onderlinge kennisdeling hier biedt: “We hebben een platform nodig waar mensen hun ervaringen kunnen delen. Hoe ga je bijvoorbeeld om met de media? Heel veel organisaties hebben hier al mee te maken gehad. Het is ook belangrijk om te zorgen dat je politieke steun krijgt van lokale beleidsmakers, zodat ze achter je staan en de bibliotheek kunnen verdedigen.”

Ton van Vlimmeren: “Ik denk dat bibliotheekverenigingen het initiatief moeten nemen om bibliothecarissen voor te bereiden en te ondersteunen bij het innemen van stellingname tegen censuur en tegen beperking van vrije meningsuiting. Dat is niet gemakkelijk. En mensen hebben recht op steun daarbij.”

Aanbeveling van Europese ministers aan alle lidstaten:

“Benadrukkend dat bibliotheken een cruciale rol spelen als gemeenschapsknooppunten die streven naar een democratische, samenhangende, inclusieve en rechtvaardige samenleving en een essentieel en onvervangbaar onderdeel zijn van de sociale, culturele en erfgoedinformatie-infrastructuur van een duurzame samenleving waar vrijheid van meningsuiting, publieke toegang tot informatie en democratische participatie zijn gegarandeerd.”

Bron: Recommendation CM/Rec(2023)3 of the Committee of Ministers to member States on library legislation and policy in Europe.
> bit.ly/RecommendationCM.